اگر قسمت اصلی کتاب که همان متن است بهصورت درست آرایش یابد، تأثیر آن دوچندان میشود. در واقع ویراستار، مهندس و نگارنده متن کتاب است و آن را آنگونه که شایسته باشد میآراید. ویرایش به بخشهای مختلفی تقسیم میشود که بنابر نوع متن اهمیت هر کدام متفاوت است.
در کل میتوان کار ویراستار را همانند اساتید راهنما و مشاور در طول نگارش پایاننامه یا رساله دکترا قلمداد نمود. همانطور که وجود اساتید راهنمای خوب و قوی و ارزش و اعتبار پایاننامه را بالاتر میبرد وجود ویراستاران قوی نیز اعتبار علمی کتاب را افزایش میدهد و باعث میشود تا ایرادات و اشکالات اساسی آن رفع و رجوع گردد.
ویرایش تخصصی حتماً باید توسط ویراستار صورت گیرد. دلیل این امر شاید مبتنی بر اصول روانشناسی باشد. چرا؟ ممکن است شما به عنوان نویسنده کتابتان را بهگونهای به رشته تحریر دربیاورید، گویا که تمام مخاطبانتان اطلاعاتی به اندازه شما دارند. اما در واقعیت اینطور نیست.
این ویراستار است که میتواند خود را جای مخاطب بگذارد و بررسی کند آیا موضوع به اندازه کافی واضح و گویا بیان شده است یا خیر. بنابراین، تخصص و تسلط کامل ویراستار در ارتباط با موضوع کتاب و البته توانایی بررسی جنبههای مختلف اثر از نقطه نظر یک مخاطب باید با در کنار هم عمل کرده تا نتیجهی مطلوبتری حاصل کرد.
برخی مؤلفین وجود ویراستار را در فرآیند کار مخصوصاً ویراستاران ادبی و داستانی را نوعی ضعف در کار خویش تلقی میکنند و احساس میکنند که احتمال دارد ارزش کار خود آنها آنچنان دیده نشود و بیشتر احتمال دارد با وجود یک ویراستار قوی، موفقیت کتاب بیشتر به ویراستار ارتباط داده شود تا به مؤلف.
ولی واقعیت اینگونه نیست. کتاب و تمامی ارزش و امتیاز آن برای مؤلف میباشد و این نام مؤلف است که بعد از ذکر عنوان کتاب از آن یاد میشود. بنابراین، افکار و تعصبات بیهوده بهتر است کنار گذاشته شوند و از این ظرفیتها به خوبی استفاده گردد تا کتاب پدیدار شده، تبدیل به یک کتاب خوب شود.
فرآیند چاپ کتاب یک فرآیند علمی و تخصصی است که در طول آن افراد با دانش و تخصص مختلفی درگیر هستند. زمانی که کار چاپ کتاب شروع میشود مؤلف به همراه ناشر سعی میکنند تا محتوای اصلی کتاب کمترین اشکالات و ایرادات علمی و فنی را داشته باشد.
یکی از مهارتهای موجود در فرآیند چاپ کتاب ویراستاری است و به فردی که امور مربوط به ویراستاری کتاب را انجام میدهد ویراستار گفته میشود.
در ادامه قصد داریم طی مطلبی با عنوان ویراستاری کتاب و انواع مختلف آن در چاپ کتاب به تشریح کامل آن میپردازیم.
انواع ویراستاری کتاب در چاپ کتاب
1. ویرایش صوری (ظاهری یا فنی)
ویرایش صوری یا ظاهری یا فنی همان تغییراتی است که ویراستار در صورت یا ظاهر متن ایجاد میکند. در نهایت ویرایش فنی سبب میشود تا متن خام به یک متن زیبا، اصولی و آرایش یافته تبدیل گردد تا مخاطب بتواند با آن ارتباط برقرار کند.
ویراستار در این نوع ویرایش سعی میکند ریزهکاریهایی را انجام دهد که خواننده با خواندن کتاب لحظات راحت و بیدردسری را سپری کند. بارها از خوانندگان دقیق صحبت کردهایم که کافی است در کتابی که در حال مطالعه آن هستند بیش از ۳ یا ۵ غلط املایی پیدا کنند! احتمال اینکه خواندن کتاب را ادامه ندهند بسیار زیاد است.
فرض کنید چنین خوانندگان دقیقی متوجه شوند که کتاب شکل نوشتاری برخی کلمات را در جاهای مختلف بهصورت متفاوت نوشته است. مثلاً در جایی از بسمه تعالی استفاده کرده، در جایی از باسمه تعالی، و در جایی نیز از بسم تعالی استفاده نموده است.
ویرایشگر در حال ویرایش فنی باید رسمالخط مورد استفاده در کتاب را به شکل واحدی درآورد و سعی کند تا در کاربردهای نشانههای گذاریهای متن و نقل و قولها و علائم نیز بسیار دقیق باشد. برای مثال، استفاده از کاما (،) و نقطه کاما (؛) کاربردی متفاوت از یکدیگر دارند. حتماً میبایست ویرایشگر دقت کند که تمامی علائم آیا بهجا و دقیق انجام شده است یا خیر؟
2. ویرایش دستوری
منظور از ویراستاری دستوری همان کار بر روی نشانهگذاریها مانند ویرگول و نقطه و موارد مشابه است. ویراستاری دستوری در چاپ کتاب بسیار مهم است. طبیعی است که بسیاری از مؤلفین آشنایی کاملی با نشانهگذاریها یا رعایت قواعد دستوری نداشته باشند و این وجود یک ویراستار دستوری را برای کتاب ضروری میکند. هماکنون نرمافزارهای ویراستاری دستوری بسیاری در بازار وجود دارد که مختص زبان فارسی طراحی شدهاند.
برای مثال یکی از مشهورترین نرمافزارهای طراحی شده در این حوزه نرمافزار ویراستیار است که میتوانید بهراحتی از اینترنت دانلود نموده و آن را نصب نمایید. با نصب این نرمافزار گزینه ویراستاری بر روی نرمافزار ورد (word) پدیدار میشود که با کلیک بر روی آن نرمافزار اجرا شده و به پیدا کردن اشتباهات دستوری و حتی غلطهای املایی متن آماده شده میپردازد.
از آنجایی که کار ویراستاری دستوری بسیار پیچیده و حساس است میبایست یکبار دیگر بعد از ویراستاری دستوری با نرمافزار مؤلف یا ویراستار مطلب را با حوصله خوانده و اصول ویراستاری را رعایت کند. ویراستاری دستوری میتواند در انتقال محتوا و پیام مؤلف به خواننده بسیار مهم و باارزش باشد.
همچنین بسیاری از خوانندگان بر روی رعایت قواعد دستوری و ویرایشی در کتاب حساس هستند و استفاده نابجا از علامت تعجب، علامت سؤال، نقطه، ویرگول و موارد دیگر میتواند خواننده را عصبی و خسته نماید و در نتیجه وی علاقه خود را برای ادامه خواندن کتاب از دست بدهد.
3. ویرایش نگارشی (ادبی)
ویرایش نگارشی یا ادبی، ویراستار توجه خود را به نگارش متن معطوف میسازد. یعنی ویراستار سعی میکند تا متن را با اصول ساختاری و اصولی دستور زبان (به جای رسمالخط در ویرایش فنی) مطابقت دهد.
ویراستار باید توجه داشته باشد که ویرایش متن سبب فاصله گرفتن متن نهایی از متن اولیه نشود و سبک نویسنده حفظ گردد. در نهایت متنی به دست خواهد آمد که با اصول نحوی زبان تطابق دارد.
خواندن کتابی که ویرایش نگارشی خوبی داشته است به درک بیشتر خواننده کمک میکند و کجفهمی یا بدفهمی از متن را به حداقل میرساند. این ویراستاریها در کتابهای آموزشی و دانشگاهی بسیار مهم هستند. بعد از اینکه مؤلف کتابی آموزشی و دانشگاهی را تمام نمود میتواند از همکار متخصص خود یا اساتید برجسته خود درخواست نماید تا ویراستاری ادبی آن را انجام دهند.
وقتی کتابی از سوی یک استاد متخصص و مشهور ویراستاری شده باشد خوانندگان کتاب در صورتی که تردیدی در محتوای کتاب داشته باشند تردید آنها برطرف میشود و برای آنها مشهود میشود که محتوای کتاب از سوی یک فرد با دانش و تخصص بررسی شده و مشکلی خاصی ندارد.
4. ویراش علمی (محتوایی)
ویرایش علمی یا محتوایی توسط ویراستاری انجام میشود که به محتوای متن کتاب تسلط بالایی داشته باشد. تخصص ویراستار در این بخش از ویرایش اهمیت بیشتری نسبت به سایر دارد. در این قسمت ویراستار متن را از نظر علمی کنترل میکند و اشتباهات علمی را اصلاح مینماید.
در نهایت به خواننده کتاب کمک میکند که به محتوی علمی کتاب اعتماد بیشتری داشته باشد و خطاهای علمی به حداقل برسد. همچنین در ویرایش محتوایی ویرایشگر تا حدودی در محتوای اصلی نوشته دست میبرد و سعی میکند با اعمال تغییرات خرد و کلان، سعی کند محتوای متن چشمنواز، منسجم و هماهنگ باشد.
برخی نویسندگان عادت به تکرار دارند. مثلاً نویسندگان وسواسی دائماً نگران از این هستند که شاید خواننده مطلب آنها را درک نکند و سعی میکند با تکرار برخی اصول بهصورت منظم، این نقیصه احتمالی را برطرف سازد.
ویرایشگر در این موقع به داد خوانندگان میرسد و سعی میکند مطالبی که دائماً و بهصورت رنجآوری در طول کتاب تکرار شده را حذف کند. گاهی، نویسنده کتاب نمیتواند انسجام را در بیان مطلبی ارائه دهد؛ در این حالت، هرچند نویسنده توانسته است بهخوبی پدیدهای را توضیح دهد اما در حفظ تقدم و تأخر در توضیح آن پدیده دچار مشکل شده است. ویرایشگر در این حالت میتواند با جابجایی پاراگرافها سعی کند شناور بودن توضیحات را بیشتر از پیش نماید.
در آثاری که ترجمه هستند، ویرایشگر در ویرایش محتوایی کتاب، سعی میکند به مقابله متن با متن اصلی بپردازد تا اطمینان حاصل کند لحن کتاب، فضای آن و هر آنچه که در آن مهم بوده به متن ترجمه نیز انتقال پیدا کرده است یا خیر.
همچنین، ویرایشگر در این ویرایش میتوان به افزایش برخی نکات فراموش شده نیز بپردازد. برای مثال، اگر نویسنده از مکان یا پدیدهای صحبت کرده و از کنار آن گذشته است، ویرایشگر میتواند مثلاً در پاورقی درباره آن مکان، پدیده و یا موارد دیگر توضیح کوتاهی ارائه دهد.
مراحل ویرایش و ویراستاری کتاب
الف) ویراستاری فنی کتاب
تغییرات لازمالاجرا شامل موارد زیر است:
- رعایت شیوه خط فارسی
- پاراگرافبندی
- اصلاح علائم نگارشی
- مشخص کردن نقلقولها و موارد تأکید شده در متن
- آوردن ضبط لاتینی نامها یا معادل فرهنگی اصطلاحات فنی
- کنترل شمارهگذاری جداول، نمودارها، تصاویر و شکلها و تعیین محل دقیق آنها در متن
- کنترل فهرست مطالب
- کنترل و اعمال واژهنامه
ب) ویراستاری ادبی کتاب
- اصلاح جملهبندی متن به لحاظ دستوری
- اصلاح واژهها، عبارتها و جملههای متناقض، نارسا، نامفهوم و مبهم
- یکدست کردن نثر متن و گزینش واژگان مناسب
- پرهیز از درازنویسی
- تلاش در جهت سادهنویسی (البته تا جایی که سبک کتاب تغییر نکند)
- کنترل املای کلمات
- اصلاح و یکدست کردن معادلها، نام اشخاص، مکانها و …
- کنترل ضبط اعلام و ضبط لاتینی اسامی خارجی
- مشخص و خوانا کردن فرمولها، علائم ریاضی و …
- پیشنهاد افزودن توضیحهای ضروری
- کنترل نشانیهای ارجاع و نقلقولها
ج) ویراستاری علمی کتاب
- اصلاح و تنظیم مباحث یا پیشنهاد تنظیم جدید آنها
- اصلاح اشکالات علمی (با هماهنگی مؤلف یا مترجم)
- اضافه کردن پاورقی و توضیحهای ضروری یا پیشنهاد آنها
- مقابله متن با اصل (در مورد کتابهای ویژهی تصحیح متون کلاسیک)
هزینه ویراستاری کتاب
هزینه ویراستاری به عوامل متعددی بستگی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
- میزان غلطها و ایرادات املایی و دستوری متن
- نوع متن (ترجمه، تألیف یا تصحیح)
- سطح رعایت نکات فنی در متن مانند رعایت فاصلهها و نیمفاصلهها، اندازه قلم، فاصله خطوط و غیره.
- نوع ویرایش درخواستی (ویرایش زبانی، فنی، محتوایی یا هر سه)
- تعداد کلمات
- مهلت زمانی انجام ویرایش
نکته: جهت کسب اطلاعات بیشتر منوی ویراستاری کتاب را مطالعه فرمایید.