کتاب و کتابخوانی
فواید کتاب خواندن و خواص منحصر به فرد کتابخوانی
کتاب خواندن مغز را طوری تحریک می‌کند که تماشای تلویزیون یا گوش دادن به رادیو نمیتونه اینکارو انجام بدهد چون مغز درگیر شده و اصطلاحاً ورزش می‌کند. در این بخش قصد داریم شما را با فواید کتاب خواندن آشنا کنیم تا شاید برای مطالعه بیشتر تشویق شوید. اگر چه کتاب خواندن فوایدی بیش از آنچه ما در اینجا بدان اشاره می کنیم دارد ولی موارد نام برده شده مهمترین فواید آن می باشند. اگر شما هم می خواهید که با فواید بیشتر کتاب خواندن آشنا شوید، با ما همراه باشید.
کسب علم و دانش:
یکی از بزرگترین دلایل کتاب خواندن، کسب دانش است. کتاب ها یک منبع غنی از اطلاعات هستند. خواندن کتاب با موضوعات متنوع اطلاعات و عمق دانش را افزایش می‌دهد.
کتاب خواندن مغز شما را بهبود می بخشد:
مطالعات نشان داده اند که خواندن اثرات مثبت قوی بر مغز دارد. با تحرک ذهنی، شما می توانید از بیماری زوال عقل و بیماری آلزایمر جلوگیری کنید. این به این دلیل است که فعالیت مغز شما مانع از از دست دادن قدرت می شود. مغز یک عضله و مانند دیگر عضلات بدن است، ورزش آن را قوی و سالم نگه می دارد. حل پازل، خواندن کتاب ها یک راه عالی برای تمرین مغز شما است و آن را سالم نگه میدارد.
کاهش استرس:
خواندن، اثر مثبت بر بدن نیز دارد. خواندن یک کتاب، می تواند استرس را بهتر از پیاده روی یا گوش دادن به موسیقی از بین ببرد.
کتاب خواندن حافظه را بهبود می بخشد:
هر بار که یک کتاب را میخوانید، باید تنظیمات کتاب، شخصیت ها، زمینه ها، تاریخ، زیرمجموعه ها و خیلی چیزهای دیگر را به خاطر داشته باشید. همانطور که مغز شما یاد می گیرد تمام اینها را به خاطر بسپارد، حافظه شما بهتر می شود.
بهبود تخیل:
هرچه بیشتر بخوانید، تخیل بیشتری خواهید داشت. هر زمان که یک کتاب تخیلی بخوانید، دنیای دیگری به شما می دهد. در دنیای جدید، تخیل شما به بهترین نحو کار می کند، زیرا شما سعی می کنید همه چیز را در ذهن خود ببینید.
مهارت های تفکر انتقادی را توسعه می دهد:
یکی از مزایای اصلی خواندن کتاب توانایی آن در ایجاد مهارت تفکر انتقادی است. به عنوان مثال، خواندن یک رمان رمز و راز ذهن شما را باز می کند. مهارت های تفکر انتقادی هنگامی که به تصمیم گیری های روزمره می رسد، بسیار مهم است. خواندن نیاز فردی به پردازش اطلاعات را بهبود می بخشد. هرچه بیشتر بخوانید، درک شما عمیق تر خواهد شد.
مهارت های نوشتن را بهبود می بخشد:
خواندن یک کتاب خوب می تواند بر مهارت نویسندگی تاثیر گذار باشد. بسیاری از نویسندگان موفق، با خواندن آثار دیگران، تخصص خود را به دست آوردند. بنابراین، اگر می خواهید یک نویسنده بهتر شوید، با یادگیری از استادان قبلی شروع کنید.
مهارت های ارتباطی را بهبود می بخشد:
بهبود واژگان و مهارت های نوشتاری و مهارت های ارتباطی را بهبود می‌بخشد. هرچه بیشتر بخوانید و بنویسید، بهتر ارتباط برقرار می کنید.
کتاب خواندن تمرکز را بهبود می بخشد:
در شیوه زندگی پر مشغله، ذهن درگیر چندین مسئله است. یک سرگرمی پربار مانند کتاب خواندن، ما را مشغول می کند. همچنین منجر به استفاده پر بار از زمان می شود. این نه تنها به ما کمک می کند از نگرانی خلاص شویم، بلکه ذهن ما را از یکنواختی دور می کند. کتاب ها، منابع عالی تفریحی هستند. کسی که علاقه مند مطالعه است هرگز خسته نمیشود، زیرا این یک راه عالی برای خلاص شدن از خستگی است.
سرگرمی ارزان:
در مقایسه با سایر انواع سرگرمی، کتاب ها بسیار ارزان هستند. با مقدار کمی پول، شما می توانید کتاب خود را بخرید و برای چند ساعت سرگرم شوید.
انگیزه:
زندگی پر از چالش هاست. مطالعه می تواند الهام بخش زندگی شما باشد و آن را تغییر بدهد. خواندن یک کتاب خوب، از جمله بیوگرافی افراد شما را تشویق می کند و همچنین راهنمایی هایی را برای کمک به دستیابی به اهداف شخصی خود خواهید آموخت. اساساً، الهام بخش شما خواهد بود تا به یک شوهر، زن، دختر، پسر، مادر، پدر یا حتی کارمند بهتر تبدیل شوید.
کتاب خواندن سلامت را بهبود می بخشد:
هزاران و میلیون ها، از کتاب های خودآموز عالی وجود دارد. بسیاری از این کتاب ها واقعا می توانند به بهبود سلامت شما کمک کنند. خواندن چنین کتاب هایی موجب کاهش افسردگی می شود. افراد مبتلا به افسردگی شدید می توانند از خواندن کتاب های خودآموز بهره مند شوند. به غیر از این، این کتاب ها راهنمایی های مهم در مورد تمرینات، رژیم غذایی و سایر نکات زندگی سالم را ارائه می دهند. این همه منجر به بهبود سلامت روحی و جسمی می شود.
فواید کتاب خواندن بر بهبود مهارتها:
خواندن، یک سازنده اساسی است. کتاب ها اطلاعات مهمی در مورد موضوعات مختلف ارائه می دهند. با مطالعه شما می توانید انواع مهارت های آموزشی را تقویت کنید. مثل:آشپزی، رقص یا هر چیز دیگر.
ساختن اعتماد به نفس:
با خواندن کتابهای بسیار، شما بهتر ارتباط برقرار می کنید و زمینه های مختلف زندگی را می آموزید؛ همه اینها به ایجاد یک اعتماد به نفس بالا کمک می‌کند.
سرگرمی قابل حمل:
کتاب ها قابل حمل و سبک وزن هستند. آنها مانند رایانه های بزرگ و بازی هایی هستند که فضای زیادی دارند. با یک کتاب، می توانید آن را در کیف دستی خود قرار دهید و به راحتی آن را در همه جا حمل کنید. شما می توانید هر جا، در یک هواپیما در هنگام مسافرت، در رختخواب خود بخوانید، قبل از اینکه بخوابید، زیر سایه ای که در آن استراحت می کنید و یا حتی در طول تعطیلات خود.
کمک می کند تا بهتر خواب ببینی:
خواب بد منجر به بهره وری کم می شود. به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان توصیه می کنند که قبل از اینکه بخوابید برای کمک به آرامش ذهن خود کتاب بخوانید.
درباره دنیای دیگر یاد بگیرید؛
دنیای داستان به شما اجازه می دهد به جهان دیگری سفر کنید، جایی که همه چیز متفاوت است. با خواندن کتاب ها، نگاهی اجمالی به فرهنگ ها و مکان های دیگر خواهید داشت. کتاب ها افق های دید را گسترش می دهد، به شما اجازه می دهد کشورهای دیگر، افراد دیگر و بسیاری از چیزهای دیگر که هرگز دیده یا تصور نکردید را ببینید. این راه عالی برای بازدید از یک کشور عجیب و غریب در ذهن شماست.
خلاقیت را بهبود می بخشد:
بزرگترین تفاوت بین خواندن و تماشای تلویزیون این است که خواندن به شما امکان می دهد خلاقیت خود را آزاد کنید. هرچه بیشتر بخوانید، بیشتر چیزهای جدید یاد خواهید گرفت. افکار جدید همیشه ذهن ما را به کشف زندگی در راه های جدید و بهتر هدایت می‌کند. ما شروع به دیدن جهان به شیوه ای متفاوت می کنیم و به این ترتیب راه حل خلاق جدیدی پیدا می کنیم.
با سرعت خود یاد بگیرید:
یکی دیگر از مزایای خواندن کتاب این است که شما با سرعت خود یاد می گیرید. از آنجا که کتاب را همیشه در دست دارید، می توانید به بخش هایی که متوجه نشدید برگردید و دوباره مطالعه کنید. شما می توانید یک فصل را هر چند بار که بخواهید بخوانید بدون اینکه نگران باشید که بخش دیگر را از دست خواهید داد.
گزینه های انتخاب بسیاری ایجاد می‌کند:
کتابهای بسیار زیادی برای خواندن وجود دارد، که شما هرگز آنها را در طول عمر به پایان نخواهید رساند. کتاب ها برای قرن ها نوشته شده است، در حال حاضر کسی کتابی را می نویسد و در آینده کتاب ها هنوز نوشته می شوند. آیا شما به دنبال چیزی برای الهام بخشیدن هستید، برای هر موضوعی هزاران کتاب وجود دارد.
اخلاق را بهبود می بخشد:
کتاب ها به ما کمک می کنند تا ایده های خوب را از ایده های بد، بهتر تشخیص دهیم. خواندن یک کتاب به ما اجازه می دهد که با رویکردهای مختلف زندگی و مشکلات آشنا شویم. اساسا، شما یاد می گیرید تصمیمات بهتر در زندگی بگیرید.
شما را باهوش تر می کند:
افرادی که به طور منظم مطالعه می کنند، دقیق تر از کسانی هستند که مطالعه نمی‌کنند. آنها ذهن باز دارند و بیشتر تمایل دارند از محیط اطراف خود آگاه باشند.
کتاب ها بهتر از فیلم ها هستند:
فیلم های بسیاری از کتاب ها اقتباس شده اند. اما اگر یک کتاب بخوانید و سپس فیلم آن را تماشا کنید، موافقت خواهید کرد که این کتاب ۱۰۰ بار بهتر از فیلم است. همیشه این بخش منحصر به فرد وجود دارد.
فواید و تاثیر کتاب خواندن بر اجتماعی شدن:
ما همیشه می توانیم آنچه را که با خانواده، دوستان و همکارانمان خوانده ایم به اشتراک بگذاریم این، توانایی ما را برای اجتماعی شدن افزایش می دهد.
چگونه کتاب بخوانیم تا بیشترین استفاده را ببریم؟
بخش اول: مراحل مقدماتی
۱. انتخاب کتاب
اگر می‌خواهید برای دل خودتان کتاب بخوانید، برای خرید کتاب احتمالاً به دو گزینه فکر می‌کنید: کتابهای داستانی یا غیرداستانی. از میانِ میلیون‌ها کتاب داستانی و غیرداستانی موجود، یافتنِ کتاب دل‌خواه و مناسب خودتان، کار سختی است. برای شروع انتخاب کتاب، بهتر است به دو دسته از موضوعات بیندیشید: موضوعاتی که به آنها علاقه دارید و موضوعاتی که علاقه‌ای به آنها ندارید. سعی کنید از تنوع گسترده‌ی موضوعات کتاب غافل نشوید.
- با ملاک قرار دادن سلیقه‌ی شخصی‌تان، راحت‌تر میتوانید کتاب مورد علاقه‌تان را پیدا کنید. خرید کتاب به صلاح‌دید دیگران، لزوماً لذت‌بخش بودن آن را برای شما تضمین نمی‌کند. بعضی از افراد از خواندن رمان‌های فانتزی لذت می‌برند و برخی دیگر از این نوع رمان‌ها متنفرند. به این بیندیشید که دوست دارید هنگام خواندن یک کتاب، چه چیزهایی را تجربه کنید؟ آیا در جست‌وجوی یک داستان ماجراجویانه‌‌ی پرشور هستید یا کشفِ اندیشمندانه‌ی ایده‌ها؟ دوست دارید حجم کتابی که میخوانید، چقدر باشد؟ دوست دارید داستانی که میخوانید چقدر چالش‌بر‌انگیز باشد؟ عقاید خاصی وجود دارند که دوست دارید نویسنده از آنها دوری یا استقبال کرده باشد؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها را بدانید، حوزه‌ی انتخاب‌تان محدود می‌شود و کتاب مناسب خودتان را راحت‌تر پیدا می‌کنید.
- محدود کردنِ حوزه‌ی انتخابِ کتابهای غیرداستانی نسبت به کتابهای داستانی، آسان‌تر است. بیشترِ کتابهای غیرداستانیِ معروف، روایتگر تاریخ یا زندگی‌نامه‌ی افراد مشهور هستند. پس برای خرید این‌گونه کتابها باید از خودتان بپرسید: دوست دارم با سرگذشت کدام شخصیت مشهور بیشتر آشنا بشوم؟ دوست دارم از کدام کشور، رویداد بزرگ، جنگ یا واقعه‌ی تاریخی بیشتر بدانم؟ آیا به کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی اقیانوس‌ها، دایناسورها، دزدان دریایی یا شعبده‌بازی علاقه دارم؟ تقریبا درباره‌ی هر موضوعی که فکرش را بکنید، کتاب غیرداستانی وجود دارد.
- یافتن یک کتاب غیرداستانی درباره‌ی موضوعی که به آن علاقه دارید، پایان کار نیست. شما باید سبک نگارش نویسنده را اجمالاً ارزیابی کنید تا حدس بزنید از آن لذت خواهید برد یا نه. از آنجاکه ما با همه‌ی سبک‌های نگارشی راحت نیستیم، بهتر است قبل از خرید کتاب، دو صفحه‌ی نخست آن را بخوانیم. اگر سبک نگارش نویسنده برای شما دشوار و کسل‌کننده است، بهتر است از خرید آن منصرف شوید.
- به کتابخانه‌ها مراجعه کنید و از کتاب‌دارها کمک بگیرید. کتابخانه مکان آرام و مناسبی برای جست‌وجوی کتابهای گوناگون است، گذشته از این، فقط با پرداخت هزینه‌ی عضویت میتوانید کتابهای مورد علاقه‌تان را بخوانید.
- کتابها را از روی جلدشان قضاوت نکنید. شاید عنوان و تصاویر روی جلد، کسل‌کننده یا مغایر با سلیقه‌ی شما به‌نظر برسند، اما داستان میتواند لذت‌بخش و جذاب باشد، طوری‌که نتوان از روی جلد کتاب تصورش را کرد. البته این نکته شامل همه‌ی کتابها نمیشود، پس بهتر است کتاب را عاقلانه انتخاب کنید! ضخامت کتاب را هم در نظر بگیرید. اگر می‌خواهید خواندن کتاب را سریع تمام کنید، کلِ کتابهای بزرگ و قطور را از فهرست انتخاب‌تان حذف کنید. در آخر، اگر می‌خواهید برای فرد دیگری کتاب بخرید، سن و علایق آن فرد را هنگام انتخاب کتاب در نظر بگیرید.
- از اطرافیان کمک بگیرید. دوستان خوب و خویشاوندان نزدیک با شناختی که از شما دارند، می‌توانند کتابهایی را به شما معرفی کنند که احتمال می‌دهند شما هم از خواندن‌شان لذت خواهید برد.
- در اینترنت جست‌وجو کنید. وارد گروه‌ها و صفحاتی بشوید که در آنها کتاب‌دوستان به معرفی و نقد کتاب می‌پردازند. در این گروه‌ها، افراد بهترین کتابهایی را که خواندهاند به هم معرفی می‌کنند. شما میتوانید دیدگاه‌های دیگران را درباره‌ی کتابهای معرفی‌شده، ملاک انتخاب خود برای خرید کتاب قرار بدهید. در کل، از این فضا برای آشنایی سریع با محبوب‌ترین و پرفروش‌ترین کتابها استفاده کنید.
- عضویت در باشگاه‌های کتاب راه دیگری برای خرید کتاب و دریافت آن از طریق پست است.
- شرکت در نشست‌های بحث و گفت‌وگو درباه‌ی یک کتاب خاص با حضور نویسنده در کتاب‌فروشی‌ها یا شهرکتاب‌ها از راههای دیگر آشنایی بیشتر با کتابهاست.
- فراموش نکنید در دل هر داستانی، درس پندآموزی نهفته است، پس شانس تجربه‌اندوزی خود را به‌واسطه‌ی کسل‌شدن از توضیحات مختصر نویسنده در چند صفحه‌ی نخست کتاب از دست ندهید.
۲. دسترسی به کتاب
- مراجعه به کتابخانه‌ها
- مراجعه به کتاب‌فروشی‌ها
- قرض گرفتن کتاب از دوستان یا آشنایان
بخش دوم: خواندن مجموعه‌ی اشعار و مقالات
۱. به فهرست مطالب و فهرست راهنما نگاهی اجمالی بیندازید
بیشتر کتابهایی که حاوی بخش‌های کوتاه و بسیار زیاد هستند، فهرست مرتب و روشنی از مطالب را برای سهولتِ کار خواننده در صفحات نخستین کتاب قرار می‌دهند. فهرست راهنما نیز در صفحات پایانی کتاب قرار دارد که شامل واژگان کلیدی و دیگر واژگان و اصطلاحات مهم با ذکر صفحات آنها می‌شود. خواندن مجموعه‌ی اشعار یا مقالات در صورتی که شامل فهرست مطالب باشد، آسان‌تر است. بدون وجود فهرست مطالب باید کتاب را از آغاز بخوانید، در حالی که با وجود چنین فهرستی میتوانید مطالب جالب را پیش از باقی مطالبِ کسل‌کننده یا نه‌چندان چشمگیر بخوانید.
۲. مطالب را بر حسب سلیقه بخوانید
این مزیتِ مجموعه نوشته‌های کوتاه است که میتوانید برحسب سلیقه‌ی شخصی خودتان از آنها استفاده کنید، مثل پروانه از این شاخه به آن شاخه بپرید و از هر کجای کتاب که دلتان خواست، شروع به خواندن کنید و مجبور نباشید از ابتدا تا انتهای کتاب را بخوانید و منتظر رسیدن به بخش‌های جذاب آن باشید. وقتی برحسب سلیقه خودتان به بخش‌های جذاب‌تر کتاب خوگرفتید، رفته‌رفته نسبت به بخش‌هایی که قبلا ملال‌آور به‌نظر می‌رسیدند، کنجکاو می‌شوید و به آنها هم علاقه نشان می‌دهید.
۳. مطالب را با علاقه و اشتیاق بخوانید
با مطالبی که میخوانید زندگی کنید و با تأکید بر بخش‌های جذاب کتاب، آن را به بخشی از زندگی خود تبدیل کنید. اگر بخواهید با خونسردی و بی‌تفاوتی به صورت خطی، از ابتدا تا انتهای کتاب را بخوانید، لذت زیادی از آن نخواهید برد. یادداشت‌برداری کنید و در یادداشت‌های خود شماره‌ی صفحه یا اسامی نویسندگانی را که از آنها یاد می‌شود بنویسید تا در آینده به‌راحتی به یک فهرست کامل از نکات مهم کتاب دسترسی داشته باشید. برای خط کشیدن زیر مطالب مهم یا جالب‌توجه از مداد استفاده کنید.
بخش سوم: خواندن کتابهای آموزشی و درسی
۱. یادداشت‌برداری کنید
خواندن تفریحیِ کتابهای آموزشی، شدنی، اما غیرمتداول است. بیشتر افراد برای کسب اطلاعات مورد نیاز، کتاب آموزشی می‌خوانند. کتابهای آموزشی و درسی منبع عالیِ اطلاعات متمرکز و طبقه‌بندی شده در موضوعات گوناگون هستند. برای اینکه بیشترین بهره را از این کتابها ببرید، بهتر است هنگام خواندن، یک دفترچه‌ی یادداشت دَم دست داشته باشید.
- تعیین الگویی برای خواندن: یک پاراگراف را بخوانید، سپس درنگ کنید و در صورت نیاز، آنچه را پاراگراف برای گفتن داشت، به زبان خودتان در دفترچه‌ی یادداشت خلاصه‌نویسی کنید.
- مرور خلاصه‌نویسی‌های شخصی: در پایان هر بخش، یک نسخه‌ی شخصی از تمام اطلاعات مورد نیاز را در اختیار دارید که برای اطمینان از درک درست مطالب، میتوانید آن را مرور کنید.
۲. فصل‌ها را کامل بخوانید
در بیشتر موارد، خواندن کتابهای آموزشی از آغاز تا پایان ضرورتی ندارد، از طرفی، از این فصل به آن فصل پریدن هم مفید نیست. بهتر است هر بار که نیاز به خواندنِ حتی بخشی از یک فصل را داشتید، آن فصل را کامل بخوانید.
- مطالب را با هدف درک درست آنها بخوانید. اگر فصل مورد نظرتان را یک‌بار کامل بخوانید، درک و یادآوری اطلاعات لازم برایتان آسان‌تر خواهد شد.
- وقتی یک فصل را برای بار نخست، کامل بخوانید، دیگر نیازی به بازخوانی کل فصل ندارید و در صورت نیاز بعدا میتوانید گلچین مطالب را مرور کنید.
۳. دست از تلاش برندارید
اگر یک کتاب آموزشی یا درسی میخوانید، احتمالاً هدف‌تان قبول شدن در یک امتحان یا پشت‌سر گذاشتن یک دوره است. کتابهای آموزشی و درسی به‌راحتی قابل‌درک نیستند و نمی‌توان آنها را به‌سرعت خواند، بنابراین بهترین کار این است که زود دست‌به‌کار شوید و سعی کنید هربار که کتاب را باز می‌کنید، پیشرفت اندکی در درک مطالب داشته باشید. روزهای معینی از هفته را به خواندن کتابهای آموزشی اختصاص بدهید تا فرایند یادگیری برایتان آسان شود. اگر بخواهید قبل از امتحان، کتابهای درسی را با عجله بخوانید نه‌تنها به درک درستی از مطالب نمی‌رسید، بلکه دچار اضطراب نیز خواهید شد.
خلاصه روشهایی برای بهبود کتابخوانی
همانطور که می‌دانید بسیاری از عادت‌های ما در کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرند، پس برای بهبود وضعیت کتابخوانی باید کودکان و دانش‌آموزان را به خواندن کتاب تشویق کنیم. در ذیل چند روش کارآمد برای این موضوع ارائه شده است:
- خواندن: خواندن به نظر ساده است، اما باید از کودک و نوجوان خود بخواهیم برای ارتباط بیشتر با دیگران کتاب بخواند.
- اتاق کودکان را با کتاب پر کنید: کودکانی که با کتابهایی که در اطرافشان وجود دارد رشد می‌کنند یاد می‌گیرند که کتاب بهترین دوست آنان بوده و با جست‌وجو در کتابها ماجراجویی و یادگیری خود را ارتقا می‌بخشند.
- الگویی برای کودکان خود باشید: اجازه دهید آنان شما را در حین مطالعه کتاب ببینند تا دریابند که چقدر شما از خواندن کتابها و مجلات لذت می‌برید و سپس تجربه خواندن خود را با همکاران، دوستان و دانش‌آموزان به اشتراک بگذارید. به آنها بگویید که چه چیزی خوانده و چه چیزی از این متون آموخته‌اید و چه توصیه‌ای برای آنان دارید.
- دانش‌آموزان را تشویق کنید کتابهای جدیدی برای خود فراهم کنند: کودکانی که کتابهای جدید برای خود پیدا می‌کنند احساس استقلال بیشتری دارند و بیشتر به خواندن کتاب علاقه‌مند می‌شوند.
- از دانش‌آموزان و کودکان بخواهید که دسته‌جمعی کتاب بخوانند: ایجاد کلوب‌های کتاب، گروه‌های خواندن و محافل ادبی به حس تعامل دانش‌آموزان کمک می کند. این امر تا حد زیادی درک آنها را افزایش داده و تحصیل را در کلاس درس بسیار لذت‌بخش‌تر می‌کند.
- گردش کتاب ایجاد کنید: از کتابخانه محلی، کتابخانه دانشگاه یا کتابفروشی بازدید کنید. البته موضوع چک کردن و یا خرید کتاب نیست بلکه مشاهده هزاران کتاب است.
- به کتابهای صوتی گوش دهید: گوش دادن به کتاب صوتی و بازی‌های کوتاه در مورد کتاب به افزایش مهارت‌های رمزگشایی و روانی کلام کمک خواهد کرد. با این روش واژگان بیشتری ارائه شده و راهبردهای درک مطلب و لذت بردن از داستانها یا جمع‌آوری اطلاعات افزایش می‌یابد.
- نویسندگان را دعوت کنید: بچه‌ها تحت تاثیر صحبت‌های نویسنده قرار خواهند گرفت و احساس آنان در خواندن و نوشتن با صحبت با نویسنده ارتقا می‌یابد.
- خلاقیت را تشویق کنید: داستان نباید خاتمه داشته باشد و بچه‌ها باید خلاقانه از آنچه خواندهاند لذت ببرند. دانش‌آموزان باید فرصتی برای بیان افکار خلاقانه خود با کتابهایی که می‌خوانند بیابند، فکر کنند و صحنه‌هایی از داستان را بر اساس افکار خود بیافرینند.
- مکانی امن و راحت برای خواندن فراهم کنید: فضای ایمن و راحت موجب تشویق خوانندگان خواهد شد. صندلی راحت و روشنایی مناسب از عوامل ایجاد راحتی هنگام کتاب خواندن هستند.
اهمیت کتاب خوانی برای کودکان
آینده روشن هر کشوری را فرزندان آن سرزمین رقم می‌زنند. اگر فرزندانمان به طور صحیح، اصولی و متناسب با شرایط و نیاز جامعه آموزش ببینند و تربیت شوند، بدون شک جامعه‌ای موفق و پویا خواهیم داشت. یکی از ابزارهای آموزش صحیح به کودکان کتابهای مفید و ارزشمند است. بنابراین خواندن کتاب، باید در برنامه روزانه افراد از بدو تولد تا بزرگ‌سالی گنجانده شود. نکته مهم و قابل توجه در این بحث، این است که والدین و مربیان باید دقت داشته باشند که برای هر گروه سنی، کتابهای خاصی انتخاب شود و حتی لازم است برای هر سن، شیوه خاصی برای خواندن کتاب در نظر گرفته شود.
چرا کودک باید کتاب بخواند؟
- کودک نیازمند آموختن مهارت‌های زندگی است و کتاب، منبعی مورد اعتماد در این زمینه است.
- کودک نیازمند آموختن زبان مادری و مطالبی آموزنده و جدید از دنیای اطرافش است.
- کودک به عزت نفس و اعتماد به نفس نیاز دارد و کتاب راهنمای خوبی برای او در این زمینه است.
- اگر ما روزانه (هرچند اندک و کوتاه) برای فرزندانمان کتاب بخوانیم، این کار موجب می‌شود:
- ارتباط عاطفی عمیقی با فرزندمان برقرار شود.
- بداند فردی دوست داشتنی است و برای والدینش مهم و ارزشمند است.
- اطلاعات و تجربیات خودمان را از این طریق به او منتقل کنیم.
- در او حس کنجکاوی به وجود بیاوریم.
- ذهنی منتقد پیدا می کند.
- لغات بیشتری یاد می بگیرد و احساسات و افکارش را بهتر بیان می کند.
- به طور غیرمستقیم و از طریق سؤالاتی که هنگام خواندن کتاب از او می‌پرسید، با مشکلاتی که دارد، آشنا می شوید.
- و از همه اینها مهم‌تر، شما و فرزندتان لحظاتی خوش و مفید را با هم می‌گذرانید. او در کنار شما آرامش و آگاهی و اعتماد را یکجا به دست می‌آورد و هر آنچه می‌خواهید به او بیاموزید، از این طریق به او آموزش می‌دهید.
فواید کتابخوانی برای کودک
اهمیت کتاب و کتاب خوانی بر هیچ کس پوشیده نیست و همانطور که میدانیم یکی از مهمترین روش های افزایش توانمندی‌های کودک، کتاب خواندن برای وی است. شاید پیش خود فکر کنید کودکان با خواندن کتاب فقط مدتی را در کنار مادر یا پدر به آرامش سپری می‌کنند و تنها فایده آن خوب به خواب رفتن کودک است اما این کار نه تنها برای امروز کودک مفید است بلکه روی شخصیت آینده وی نیز تاثیر مستقیم دارد. کودکان نیازمند آموختن مهارت‌های زندگی است و کتاب، منبعی مورد اعتماد در این زمینه است. شما به عنوان والدین کودک خود میتوانید یک علاقه مستمر و بی پایان را به یادگیری در فرزندتان ایجاد کنید به این ترتیب که: شما برای فرزندانتان کتاب میخوانید و آنها به تدریج عشق و علاقه به داستان و شعر یافته و خودشان خواهان خواندن کتابهای مختلف می‌شوند و خواندن را آغاز و تمرین می‌کنند تا اینکه بالاخره به آن جایی می‌رسند که با کتاب تفریح کرده و از خواندن آن لذت می‌برند و هر روز تشنه کسب اطلاعات جدیدتر می‌شوند.
کتاب خوانی برای بچه ها، تمرینی برای کسب مهارت های اجتماعی، تعامل و گفت وگو با دیگران و نیز تمرین و تجربه ای برای خوب گوش دادن به شمار می رود همچنین قصه خوانی، گنجینه های واژگانی کودکان را پربار کرده و آنان را برای خواندن و نوشتن بهتر آماده می سازد و گوش دادن به داستان برای کودک تمرینی برای گفت وگو و احترام گذاشتن به دیگران نیز تلقی می شود. هرگاه به هنگام قصه خوانی و قصه گویی، بدون تکیه بر قصه کتاب، کودک را به مشارکت در ادامه دادن به قصه ترغیب کنیم، تعبیرها، اشاره ها، شخصیت پردازی ها و استفاده از واژه هایی که او برای بیان مقصود خود برمی‌گزیند، سبب تقویت تخیل و نیروی ابتکار در وجود کودک می شود. خواندن کتاب برای کودکان در گسترده تر شدن دایره لغات کودک، پرورش خلاقیت و کنجکاوی، افزایش تمرکز، یادگیری روش های حل مسأله و آمادگی کودک برای ورود به مدرسه بسیار تاثیرگذار است. همچنین کتابخوانی یکی از فعالیت های بسیار خوب و مفید برای تقویت ارتباط کودک با پدر و مادر است. گنجاندن ساعت کتابخوانی روزانه، مثلا قبل از ساعت خواب کودک میتواند عادت به کتابخوانی را در کودک ایجاد کند. هرزمان که کودک تمایلی به خواندن کتاب نشان نداد، اصرار نکنید و ادامه ی کتاب را به زمانی که تمرکز لازم برای این کار را دارد موکول کنید. سعی کنید کتاب ها را براساس علاقمندی کودکتان انتخاب کنید. وقتی درمورد موضوعی کنجکاوی نشان می‌دهد کتابی در رابطه با آن موضوع به او هدیه بدهید. در زمان خواندن کتاب کاملاً با کودک همراه شوید و به دنیای کتاب سفر کنید، میتوانید بعضی از قسمت های کتاب را همراه با کودکتان بازی کنید.
البته باید توجه داشت که گزینش قصه خوب و مناسب با توجه به سن کودکان هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مسأله انتخاب کردن کتاب مناسب، با توجه به انبوه کتبی که در اختیار شماست، مشکلی اساسی است. سعی کنید کتابی را برای فرزند خود انتخاب کنید که: حتما در گذشته آن را خوانده و محتوای آن را پسندیده باشید، احتمال می‌دهید برای کودک جالب توجه است و از خواندن آن لذت می‌برد، اطلاعات عمومی مناسبی را درباره جهان اطراف به کودک می‌دهد، به کودک کمک می‌کند تا احساس کند که توانایی‌هایی دارد که تاکنون به آنها توجه نکرده است و در سایه تلاش و کوشش میتواند آنها را به‌دست آورد، به کودک کمک می‌کند که بداند در دنیای اطراف او کودکان دیگری هم هستند که شرایط مشابهی با او دارند و با آن مشکل به‌خوبی کنار آمده‌اند یا آن را حل کرده‌اند.
خلاصه اینکه بچه‌های کتابخوان:
- در مدرسه عملکرد بهتری دارند.
- گنجینه لغات آنها پربارتر است.
- در نوشتن انشاء مشکلی ندارند و به شکلی خلاق می‌نویسند.
- از نظر دستور زبان و نوع به‌کارگیری جملات، دقیق‌تر هستند.
- منظور خود را در نوشتن، بهتر بیان می‌کنند.
- عزت نفس و اعتماد به نفس بالاتری دارند.
چند پیشنهاد برای علاقه‌مند کردن کودکان به کتاب و کتابخوانی
- در حضور فرزندتان کتاب بخوانید و کتابخوانی را بخشی از زندگی روزانه خود بدانید.
- به مناسبت‌های مختلف به آنها کتاب هدیه دهید، البته دقت کنید که کتابهای خوبی برای آنها انتخاب کنید.
- هیچ‌گاه کودک را مجبور به کتاب خواندن نکنید. در عوض آنها را به این کار تشویق نمایید، چرا که اجبار باعث کاهش رغبت به مطالعه خواهد شد.
- کتاب خواندن برای کودک باید لذت بخش باشد، بنابراین باید تلاش کنید تا عشق به مطالعه را به آنها القا کنید.
- بعد از خواندن کتاب با او در مورد کتاب بحث کنید و نظرش را راجع به قسمتهای مختلف کتاب بپرسید.
- کتابهایی را انتخاب نمایید که بتواند حس کنجکاوی کودک را تحریک کند و او را در مسیر درست یادگیری و مهارت‌های تشخیص مسائل قرار دهد. یکی از عوامل ایجاد انگیزه در امر مطالعه حس کنجکاوی در کودک است که باید تقویت شود و این حس میتواند در علاقمندی به مطالعه کمک‌کننده باشد.
- کودکان از داستانها بسیار لذت می‌برند، به ویژه داستان‌های پر هیجان و پر ماجرا. لطفا در انتخاب کتاب دقت کنید و سلیقه خود را به کودکان تحمیل نکنید.
- وقتی برای کودکان کتاب میخوانید، سعی کنید با صدای رسا و بلند این کار را انجام دهید و بهتر است هنگام کتابخوانی با انگشت به تصاویر کتاب اشاره کنید.
- حوصله به خرج دهید و از کودکان بخواهید داستانی را که برایش خوانده‌اید، برایتان تعریف کند و لطفا با صبر و حوصله و اشتیاق فراوان به حرف‌هایش گوش دهید.
- برای پاسخ دادن به سوالات کودکان از کتاب استفاده کنید.
- میتوانید بازی‌هایی ترتیب دهید و در آن به کودک نقش‌هایی از جمله کتابدار یا کسی که برای دیگران کتاب می‌خواند و یا کودک اهل مطالعه را بدهید.
- دقت کنید هرچه بیشتر مجلات و کتاب در دسترس کودک باشد میل به مطالعه در او بیشتر تقویت می‌شود.
- با کودکان‌تان به کتابخانه بروید و همیشه به هر جایی که می‌روید، یک کتاب با خود به همراه ببرید.
- از بارها و بارها خواندن یک کتاب خسته نشوید. بچه‌ها دوست دارند قصه‌ها را چند بار بشنوند.
- هنگام قصه خواندن گاهی کلام خود را قطع کنید و از کودکان درباره داستان سوالاتی بپرسید.
- به کشف علائق کودکتان بپردازید و مطمئن شوید که او از چه حوزه خاصی لذت می‌برد و کتابهای مربوط به آن را برایش تهیه کنید.
- هنگام کتاب‌خواندن بهتر است او را در آغوش گرفته و کتابهای مرتبط با سنش را برایش بخوانید و این کار را هر روز انجام دهید تا تبدیل به عادت شود.
- برای بچه‌ها جشن کتابخوانی بگیرید. این کار میتواند باعث جذب کودک به کتابخوانی شود.
- این جشن میتواند در فضایی شاد و با حضور همسن و سالانش باشد و وقتی انجام شود که او در امر خواندن یک کتاب موفق شده باشد، داستانی انتخاب و در جریان آن با کودک بازی و مشارکت کنید.
- پرتوقع نباشید. قرار نیست فرزند شما از همان سال‌های ابتدایی زندگی‌اش به جمع فرهیختگان بپیوندد، چیزهایی را برایش بخوانید که توانایی درک و دل بستن به آنها را داشته باشد.
- هنگام داستان خواندن برای کودکان بازیگر شوید و تنها کتاب را برای آنها روخوانی نکنید. به جای شخصیت‌های داستان بنشینید، صدا و چهره‌تان را بر اساس دیالوگ تغییر دهید. بچه‌ها از شنیدن صداهای بامزه و چهره‌های عجیب و خنده‌دار لذت می‌برند.
- گاهی از داستانها به عنوان بازی استفاده کنید. از آنجا که بچه‌ها عاشق بازی هستند، وقتی از او بخواهید نقش یکی از شخصیت‌های کتاب را که برایش میخوانید بازی کند، بسیار هیجان‌زده می‌شود.
- گاهی برای کودکتان نامه بنویسید. نامه‌ای با یک جمله ساده مثل دوستت دارم یا اگر توانایی خواندن ندارد یک نقاشی برایش بکشید و آن را به دیوار اتاق نصب کنید و یا در میان وسایلش بگذارید.
- گاهی عکس مورد علاقه کودکتان را از آلبوم در آورده و از او بخواهید برای آن عکس داستانی بگوید و آن را روی کاغذی بنویسید و کنار عکس بچسبانید و اگر خواندن و نوشتن بلد نیست، شما این کار را برای او انجام دهید.
شیوه‌های ترغیب دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی
نقش خانواده در ترغیب فرزندان به مطالعه و کتابخوانی
خانواده، اولین مدرسه‌ای است که انسان در آن درس می‌آموزد و به عنوان نخستین پایگاه آموزش و پرورش و از اساسی‌ترین عوامل در تشکیل شخصیت کودک است. خانواده نقش بسیار مهمّی در رشد و پرورش کودک دارد و در تمام جنبه‌های فردی (معنوی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… ) اثری عمیق و غیرقابل انکار دارد. باید بپذیریم که اولین عامل مؤثر در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه و کتابخوانی در کودکان «خانواده» است.
شیوه‌های زیر برای ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه و کتابخوانی به خانواده‌ها پیشنهاد می‌شود:
- استفاده از شیوه الگویی زیرا تأثیر الگو و نقش‌پذیری انسان یک امر طبیعی است که از غریزه تقلید سرچشمه می‌گیرد:
یکی از کارهای مهم و مؤثری که والدین می‌توانند در خصوص همراهی و هماهنگی با فرزندان خود در امر مطالعه و کتابخوانی انجام دهند بردن فرزندان به کتابخانه است. پدر یا مادری که دست فرزند خود را گرفته و حداقل برای نخستین بار او را تا کتابخانه همراهی و در انتخاب کتاب کمک می‌کنند بدین وسیله به او می‌فهمانند که این کار آنقدر ارزش دارد که من همراه تو می‌آیم و وقت خود را در این راه صرف می‌کنم. پدر، مادر، خواهر یا برادر بزرگتر برای کودکان کاملترین الگوها برای همانندسازی هستند. همچنین اگر در خانه‌ای یک کتابخانه هر چند کوچک وجود داشته باشد و قسمتی از آن به کودکان اختصاص یابد میل و توجه به کتاب و خواندن در آنها تقویت می‌شود. بنابراین در خانواده‌هایی که والدین علاقه زیادی به مطالعه ندارند و اوقات فراغت خود را صرف سرگرمی‌هایی می‌کنند که با کتاب و خواندن ارتباطی ندارد نباید انتظار داشت که فرزندان این خانواده‌ها به کتاب خواندن و مطالعه علاقه‌مند شوند.
- برای کودکان و نوجوانان خود برنامه‌ریزی کنید.
یکی از ضروری‌ترین نیاهای انسان در زندگی، داشتن یک برنامه مناسب است. هر چند در جامعه ما بسیاری از افراد و خانواده‌ها به این اصل اساسی و مهم توجّهی نمی‌کنند ولی معمولاً انسانهایی که طالب موفقیّت و سعادت هستند برنامه منظمی را برای زندگی خود و فرزندانشان تنظیم می‌کنند. برنامه‌ای که در برگیرنده تمام نیازهای جسمی و روانی آنها باشد. انجام تکالیف شرعی و دینی، بازی، ورزش، انجام تکالیف درسی، تماشای تلویزیون، همکاری در امورخانه، شرکت در بحث‌های خانواده، مطالعه و کتابخوانی و…
- برای فرزندان خود قصّه بگویید.
قصّه وسیله‌ای است که میتواند کودکان را پیرامون بزرگترها جمع کند و روابط عاطفی بین آنها را تقویت کند. والدین می‌توانند از راه قصه‌گویی توجه و اعتماد کودکان را به خود جلب کنند و با انتقال آنان به دنیای شادی و تخیّل زمینه رشد و تکامل ذهنیشان را فراهم کنند. کودکان علاقه زیادی به شنیدن قصه‌ها دارند و از این کار لذّت می‌برند. آنها بسیاری از اوقات به مطالبی که برایشان می‌گوییم یا می‌خوانیم به چشم یک قصه‌ی خیال‌انگیز نمی‌نگرند بلکه آن را رویدادی واقعی می‌دانند که در زمانهای گذشته به وقوع پیوسته و همین امر باعث می‌شود با علاقه و دقّت بیشتری به این مطالب گوش دهند. می‌توان از این علاقه برای ایجاد انگیزه و عادت دادن آنها به مطالعه و کتابخوانی استفاده کرد. در حقیقت ما با قصه‌گویی لذّت و شیرینی کتاب و مطالعه را به کام کودکان می‌ریزیم و کودک وقتی بداند که چنین قصه‌هایی شیرین و خیال‌انگیز محصول کتاب است در آرزوی آن است که خودش هم بتواند بزودی کتاب به دست بگیرد و آن را بخواند.
- برای کودکان اشعار زیبا و موزون بخوانید.
از آنجا که کلام شعر آهنگین و موزون است به میزان زیادی مورد علاقه و توجه کودکان قرار می‌گیرد و آنان را به وادی تخیّل می‌کشاند. خواندن شعر از روی کتاب برای بچه‌ها در جذب آنان به سوی آن و ایجاد رغبت و عادت به مطالعه بسیار مؤثر است و در حقیقت همان نقش قصه را ایفا می‌کند. شعرهای کودکان باید کوتاه ـ ساده و روان بوده و با آنچه مورد علاقه آنان است ارتباط نزدیک داشته باشد تا بتواند روی آنها تأثیر بگذارد.
- کتاب را با صدای بلند برای کودک خود بخوانید.
بلند خواندن کتاب نه تنها محتوا و معنای آن را انتقال می‌دهد بلکه بدین وسیله تصورهای درونی، عشق و علاقه کتابخوان نیز نسبت به افرادی که برای آنها کتاب خوانده می‌شود منتقل می‌گردد و یک رابطه عمیق عاطفی بین آنهاپدید می‌آید. اگر وقتی که ما مطالب کتاب را می‌خوانیم با انگشت اشاره کنیم و اجازه دهیم که کودک حرکت‌های دست ما را ببیند و تصویرهای کتاب را نگاه کند و ارتباط بین مطالب کتاب و تصویرهای آن را برایش شرح دهیم او احساس مشارکت می‌کند و علاقه بیشتری از خود نشان می‌دهد.
- کودکان را به کشیدن نقاشی تشویق کنید.
اگر با فرزندان خردسال خود را به کشیدن نقاشی تشویق کنیم و زمینه‌ای فراهم آوریم که آنها با دفتر، قلم و مدادرنگی آشنا شوند گام مؤثری در جهت علاقه آنها به کتاب برداشته‌ایم. کودک علاقه‌مند به نقاشی سعی می‌کند کتابهای مختلف را به دست آورد تا تصویرهای آنها را بکشد و همین جستجو برای یافتن کتاب و تصویرهای زیبا علاقه او را به کتاب بیشتر می‌کند.
- کودکان را به بیان داستانها و مطالبی که خواندهاند تشویق کنید.
کودکان علاقه زیادی به بیان مطالبی که خواندهاند دارند و از این کار لذت می‌برند. وقتی کودک می‌خواهد قصه‌ای را که از زبان فرد دیگری شنیده یا در کتابی خوانده است برای ما تعریف کند باید با صبر و حوصله و اشتیاق به سخنان او گوش دهیم و این برخورد ما نشانگر این است که به مطالعه کودک و مطالبی که خوانده است علاقه‌مندیم. بنابراین او سعی خواهد کرد این کار خود را ادامه دهد و اطلاعات جدیدتری کسب نماید تا در فرصتهای مناسب به بیان آنها بپردازد و مورد تشویق و تحسین قرار گیرد.
- از اسباب‌بازیهای کودکان برای ایجاد عشق و علاقه نسبت به کتاب و مطالعه استفاده کنید.
اسباب‌بازی کودک را از دنیای درونی‌اش بیرون کشیده و او را با دنیای بیرون ارتباط می‌دهد این بدین وسیله میتواند بین دنیای تخیل کودکی خود و دنیای واقع پُلی بزند. ساخت وسایل مطالعه به صورت اسباب‌بازی زمینه فکری خوبی نسبت به کتاب و کتابخوانی در کودک پدید می‌آورد همانطور که او وسایل آشپزی را دور خودش چیده و از آنها برای طبخ غذای ساختگی و پذیرایی مهمان استفاده می‌کند به همان صورت میتواند با داشتن قفسه‌های کوچک کتاب، میز، چراغ مطالعه و کتاب نقش یک کتابدار یا دانش‌آموز اهل مطالعه را بازی کند. می‌توان با استفاده از چند تکه مقوا و وسایل ساده این بازی را انجام داد.
- برای پاسخ دادن به سؤالهای کودکان، از کتاب استفاده کنید.
در بسیاری از موارد بهتر است به جای دادن پاسخ سریع آنها را تشویق کنیم که خود پاسخ مورد نظرشان را پیدا کنند و برای این کار کتابهایی به آنها معرفی کنیم تا پاسخ خود را در آن بیابند. اگر کتابهای مورد استفاده دارای تصویر باشد نتیجه مطلوبتری به دست خواهد داد.
- برای کودکان و نوجوانان خود کتابها و نشریه‌های مناسب خریداری کنید.
اگر والدین به خرید کتاب برای کودک اهمیّت بدهند براحتی می‌توانند او را بسوی مطالعه سو دهند. برای مثال وقتی پدر برای چند روز به مسافرت می‌رود و کودک با بی‌صبری در انتظار آمدن او لحظه‌شماری می‌کند با آمدن پدر خود را در آغوش او می‌اندازد و معمولاً اولین سؤالش این است که پدر برایم چه آورده‌ای؟! ممکن است پدر بسته‌ای شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس برای کودک آورده باشد اما اگر پدر همراه هر کدام از اینها یک یا چند جلد کتاب متناسب سن او آورده باشد به او فهمانده که همانطور که شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس اهمیت دارد کتاب هم دارای ارزش است همچنین اهداء کتاب در موقعیتهای مناسب مثل جشن تکلیف و یا تولد میتواند اثربخشی بالایی داشته باشد.
نقش مدرسه در ترویج فرهنگ کتابخوانی بین دانش‌آموزان
مدرسه، دومین محیط تربیتی است که تأثیر زیادی در آموزش و رشد شخصیت کودکان دارد. دانش‌آموزان حساسترین دوران عمر خود را در مدرسه می‌گذرانند. اگر عوامل تربیتی در مدرسه بخوبی وظیفه خود را انجام دهند می‌توان به سعادت و ترقی جامعه در آینده بطور کامل امیدوار بود. مدیر، مربّی، معلّم، کارکنان اداری، فضا و امکانات‌کافی و… از جمله عواملی هستند که تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکان و نوجوانان دارند که در این قسمت به نقش و تأثیر هر کدام اشاره می‌کنیم.
الف) مدیر مدرسه
نقش مدیر در مدرسه به عنوان محور اصلی فعالیتهای آموزشی و پرورشی، بسیار حساس و تعیین کننده است. تجربه نشان داده است موفقیت مدرسه در امور مختلف بستگی زیادی به آگاهی، درایت و برنامه‌ریزی مدیر آن دارد. یکی از شرطهای اصلی رسیدن به نتایج مطلوب در ایجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش‌آموزان آگاهی و علاقه مدیر مدرسه نسبت به این کار است اگر مدیران مدارس به اهمیّت کار معتقد شوند و خود، محور حرکت باشند سایر عوامل موجود در مدرسه به یاری آنها آمده و موفقیت را قطعی می‌کند.
ب) نقش معلم
پس از جدا شدن کودک از محیط خانواده، معلم محبوب‌ترین و بانفوذترین فردی است که رفتار کودک را تحت تأثیر جدی خود قرار می‌دهد هر چند این تأثیر در تمام طول دوران تحصیل وجود دارد ولی دانش‌آموزان دوره ابتدایی بیشتر از دیگران تحت تأثیر افکار، عقاید و رفتار معلم خود قرار می‌گیرند. آنها معلم را به عنوان یک الگو می‌پذیرند و کارهای او را سرمشق خود قرار می‌دهند. اگر معلم بخواهد کودکان را به مطالعه و خواندن علاقه‌مند کند، لازم است ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند این لذت را به آنها انتقال دهد. یکی از راههای ابراز این لذت خواندن داستان در کلاس است. همچنین نشان دهد که برای کتابها ارزش قائل است.
ج) روش تدریس معلم
علاوه بر تأثیر عمیقی که معلم به عنوان الگو در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارد روش تدریس او نیز یکی از عوامل مؤثر در کسب مؤفقیّت است اگر بخواهیم مطالعه و کتابخوانی را در متن فعالیتهای آموزش و پرورش وارد کنیم ناگزیریم از روشهایی استفاده کنیم که دانش‌آموز نیاز به کتاب غیردرسی و مطالعه پیگیر را با تمام وجود احساس کند. یکی از این برنامه‌ها استفاده از روشهای تدریس است که دانش‌آموزان را به سوی مطالعه کتاب هدایت می‌کند یعنی روش تدریس فعّال که میتواند دانش‌آموزان را به صحنه فعالیت بکشاند. خوشبختانه کتابهای جدیدالتألیف فارسی با طراحی فعّالیت کتابخوانی گامی بسیار مثبت در جهت هدایت شاگردان به مطالعه و کتابخوانی برداشته است. به طور کلی روش تدریسی که دانش‌آموزان را به کتابخانه و جستجو در جهان پیرامونشان هدایت کند و آنها را به مطالعه و تحقیق وا دارد از بهترین روشهای تدریس است. در تدریس باید روش معلم محوری کنار رود و استفاده صرف از کتاب درسی به عنوان یک محور از میان برداشته شود تا نتیجه مطلوب از آموزش بدست آید.
معلم نباید همه سؤالهای دانش‌آموزان را به راحتی پاسخ دهد بلکه باید با انتخاب و معرّفی کتابهای مناسب زمینه‌ای فراهم کند که دانش‌آموز مطالب مورد نیاز خود را از طریق کتاب و مطالعه بدست آورد حتی برای ایجاد انگیزه بیشتر در اوایل کار میتواند نشانی دقیق مطالب و صفحه‌ها را نیز بدهد. همچنین معلم میتواند پیش از شروع درس جدید کتابهایی را که مکمّل بحث آن است و با توانایی‌های دانش‌آموزان نیز همخوانی دارد انتخاب و به آنها معرفی‌کند. اگر معلم هر جلسه همراه خود کتابی به کلاس آورد، به عنوان یک الگوی رفتاری مورد توجه دانش‌آموزان قرار می‌گیرد. معلم آگاه و خردمند برای تنوّع در کلاس درس و برای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه کتابها و نشریه‌ها، کتاب یا مجله‌ی همراه خود به کلاس آورده و نکته‌ای کوتاه و شیرین برای دانش‌آموزان می‌خواند و این گونه بطور مستقیم‌شیرینی و لذت مطالعه و مراجعه به کتاب را در کام تشنه دانش‌آموزان می‌ریزد و بدین وسیله مهر و علاقه دانش‌آموزان را نیز به خود جلب می‌کند.
د) کتابخانه مدرسه
کتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مرکزی و روح مدرسه است و حتی بیجا نیست اگر از کتابخانه به عنوان قلب مدرسه یاد کنیم. چرا که این مکان میتواند به فضایی برای تغذیه فکری و روحی همه دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه تبدیل شده و تأثیری شگفت و عمیق بر پیشرفت و سعادت آینده همه دانش‌آموزان بگذارد. کتابخانه مدرسه دارای دو نقش و وظیفه عمده می‌باشد.
- ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکانی که هیچ زمینه قبلی برای مطالعه کتابهای غیردرسی نداشتند وخانواده‌های آنها به هر دلیل نتوانستند برای علاقه‌مندی آنها به مطالعه و کتاب کاری انجام دهند.
- تقویت انگیزه مطالعه در کودکانی که قبلاً زمینه مطالعه در خانواده آنها وجود داشت و تا حدی به خواندن ومطالعه کتاب علاقه‌مند هستند و تغذیه روحی این دانش‌آموزان با کتابهای مورد نیازشان.
طبیعی است که کتابخانه مدرسه برای هر گروه از این دانش‌آموزان باید برنامه‌های خاصی را تدارک ببیند و حتی میتواند از وجود دانش‌آموزان گروه دوم برای تشویق گروه اول استفاده کرد.
فضایی که برای کتابخانه انتخاب می‌شود علاوه بر بزرگ بودن باید از جذابیت کافی نیز برخوردار باشد. برای این منظور باید به تزئین و زیبایی آن توجه کرد البته مقصود تزئین‌های پرهزینه و شلوغ نیست بلکه می‌توان با استفاده از تابلوهای زیبای نقاشی که طبیعت، گلها و گیاهان را به تصویر کشده‌اند بر جذاّبیت محیط کتابخانه افزود. فضای فیزیکی کتابخانه عامل مهمی برای علاقه‌مندی دانش‌آموزان به مطالعه می‌باشد. چه خوب است از کتابخانه به عنوان کارگاه آموزشی استفاده شود. تشکیل بعضی از کلاسهای ادبیات فارسی، انشاء، تاریخ و… در کتابخانه آموزشگاه و استفاده از این مکان به عنوان کارگاه آموزشی درسهای مذکور در اهمیّت و اعتبار کتابخانه افزوده و انگیزه‌ای برای استفاده بیبشتر دانش‌آموزان از کتابخانه را فراهم می‌کند. آموزش روشهای پژوهش مطالعه و تحقیق درباره موضوعهای درسی، طبقه‌بندی کتابها، چگونگی استفاده از کتابخانه، روش یادداشت‌برداری و… از جمله برنامه‌هایی است که باید در این کارگاه آموزش داده شود.
ه) کتابخانه کلاسی
برای حل مشکل فضای کتابخانه باید در فکر راههای مناسبی باشیم. با بهره‌وری از امکانات و شرایط موجود بیشترین استفاده را در جهت ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به کتاب ببریم. ما نمی‌توانیم نداشتن کتاب و کتابخانه را بهانه‌ای برای نداشتن کتابخوان قرار دهیم. برای جبران بخشی از کمبود فضای کتابخانه در مدارس ایجاد کتابخانه‌های کلاسی راه‌حل مناسبی است زیرا این راه یکی از ساده‌ترین و موفق‌ترین روشهای حل مشکل فضای کتابخانه و در دسترس قرار دادن کتاب برای دانش‌آموزان است.
کتابخانه کلاسی فواید زیر را دارد:
- به هزینه زیادی احتیاج ندارد و تا حدی مشکل کمبود فضای مناسب برای کتابخانه را حل می‌کند.
- در تمام ساعت کار دبستان، کودکان به آن دسترسی دارند و گرفتن کتاب تشریفات خاصی ندارد.
- کودکان هر روز با دیدن کمد کتابخانه نسبت به مطالعه راغب‌تر می‌شوند و کتابها متناسب با سن و ذوق دانش‌آموزان انتخاب می‌شوند.
- معلم میتواند به هنگام تدریس از کتابها استفاده کند تا بر علاقه‌مندی دانش‌آموزان بیفزاید.
- با واگذاری بخشی از کار کتابخانه به دانش‌آموزان حس مسئولیت‌پذیری در آنها تقویت می‌شود.
فعالیتهای جنبی که مدرسه میتواند جهت ترغیب دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی‌انجام دهد:
- ایجاد فروشگاه کتاب مدرسه:
شرکتهای تعاونی مدارس محل مناسبی برای فروش کتاب هستند. اگر هر آموزشگاه بتواند کتابهای مناسب و ارزان‌قیمت همراه با تخفیف مناسب در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد میتواند میزان علاقه‌مندی دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی را افزایش دهد.
- معرفی کتاب:
معرفی کتاب به عنوان یک کار انگیزشی برای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی مؤثر است. خلاصه کردن کتاب و معرفی آن در تابلو اعلانات تأثیر زیادی در تشویق دانش‌آموزان به مطالعه دارد. همچنین خواندن خلاصه کتاب و ذکر مشخصات آن در مراسم صبحگاهی مدرسه هم میتواند انگیزه مطالعه را در دانش‌آموزان به وجود آورد.
- از جلسه‌های اولیا و مربیان و آموزش خانواده به نحو مطلوب استفاده کنیم:
باید به والدین آموزش داده شود که خواندن در دنیای امروز یک نیاز اساسی و بخشی از زندگی است و به عنوان الگوی تربیتی فرزندان خود نقش مهمی در تشویق و ترغیب آنها به مطالعه دارد. حتی مجموعه‌ای از کتابهای مفید و ساده به والدین معرفی کرد تا آنان نسبت به تهیه این کتابها اقدام کنند. اگر مدرسه دارای فضای مناسبی به عنوان کتابخانه است جلسه آموزش خانواده را در آنجا برگزار کرد و یا طوری برنامه‌ریزی کنیم که اولیاء از کتابخانه بازدید کنند و در جریان فعالیتهای آن قرار گیرند. همچنین اگر به والدینی که‌همکاری خوب و قابل توجهی با مدرسه دارند کتابهای مناسب تربیتی اهدا شود تأثیر چشم‌گیری خواهد داشت.
- معرفی اعضاء فعال کتابخانه‌های کلاس و مدرسه:
اگر اعضاء فعال کتابخانه مدرسه یا کلاس در هفته شناسایی شوند و در یکی از روزهای آن در حضور سایر دانش‌آموزان تشویق گردند و یا نام آنها در تابلو کتابخانه نصب شود انگیزه بیشتری برای مطالعه دیگر دانش‌آموزان ایجاد می‌کند. همچنین این گونه کارها بیانگر اهمیّت کتاب و مطالعه برای آنان است.
- برگزاری مسابقه کتابخوانی
برگزاری مسابقه کتابخوانی به عنوان وسیله‌ای مؤثر برای ایجاد رغبت بیشتر و عادت به مطالعه نزد کودکان و نوجوانان استفاده کرد و تعداد زیادی کتاب را روانه خانه‌ها کرد. همراه با مسابقه‌های کتابخوانی، گسترش و تقویت مسابقه‌های مطالعه و تحقیق که از جایگاه خوبی در مدارس و بین دانش‌آموزان برخوردار است باید در نظر گرفته شود. انتخاب کتابهای مفید و جذاب و تهیه جایزه‌های مناسب انگیزه دانش‌آموزان‌آموزان را برای شرکت در این مسابقه‌ها بیشتر می‌کند.
- برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ
برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ شبیه آنچه در برنامه‌های تلویزیونی اجرا می‌شود برای ایجاد عادت و تشویق دانش‌آموزان به مطالعه مفید است به این ترتیب که تعدادی کتاب مناسب در زمینه‌های گوناگون به دانش‌آموزانی که برای شرکت در این مسابقه ثبت‌نام کرده‌اند معرفی می‌شود، دو گروه شرکت کننده با آمادگی کامل به رقابت می‌پردازند و به گروه برتر جایزه اهدا می‌شود. برگزاری این مسابقه در سطح کلاسها، مدرسه، منطقه و شهرستان فرصت مناسبی برای فراهم کردن زمینه مطالعه دانش‌آموزان است.
- از کتاب به عنوان جایزه استفاده کنیم.
اهدای کتاب به دانش‌آموزان به عنوان جایزه گامی است در جهت علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به مطالعه که البته‌لازم است در انتخاب کتاب با توجه به نیازهای سنّی و روحی دانش‌آموزان دقت لازم را داشت حتی بهتر است جایزه دانش‌آموز منحصراً کتاب نباشد بلکه همراه با جایزه‌های مورد علاقه آنها یک یا چند جلد کتاب مناسب نیز اهدا شود.
- مطالعه را به عنوان بخشی از تکلیف شب منظور کنیم.
اگر معلم بخواهد بپوند مناسبی بین مطالعه، کتابخوانی و تکلیف شب برقرار کند باید از دانش‌آموزان بخواهد هر هفته دست کم یک یا دو جلد کتاب داستان و غیردرسی متناسب با سن خود را به عنوان تکلیف بخوانند و در حد توانایی‌های خود خلاصه چند سری از آن را در دفتر خویش یادداشت کنند. البته بهتر است هیچگونه اجباری در کار نباشد تا باعث دلزدگی دانش‌آموزان از کتاب نشود. خوشبختانه این مورد هم در فعالیتهای کتابهای فارسی بخوانیم و بنویسیم گنجانده شده است.
- دانش‌آموزان را به نوشتن کتاب تشویق کنیم.
برای آشنایی دانش‌آموزان با کتاب و چگونگی تهیه آن می‌توان در دوره ابتدایی آنان را به نوشتن کتاب تشویق کرد. برای این کار دانش‌آموز مجموعه‌ای از تصاویر را جمع‌آوری کرده و داستانی برای آنها می‌نویسد یا داستانی نوشته و تصویرهایی بر آن نقاشی می‌کند. معلم میتواند دانش‌آموزان را راهنمایی کند تا نوشته‌های خود را به صورت کتاب درآورند آنها را در کتابخانه کلاس جمع‌آوری کنند و به نمایش بگذارند.
- از ساعت درس انشا استفاده کنیم.
درس انشا پایه و اساس تفکر و خلاقیت در دانش‌آموز است. معلم میتواند با ارائه موضوعاتی متنوع و خلاِّ هم به پرورش قوه تفکر و خلاقیت کودک پرداخته و هم او را به مطالعه و کتابخوانی علاقه‌مند سازد. معلم میتواند موضوعاتی را مانند اهمیّت کتاب و مطالعه، نقش کتابخوانی در زندگی انسان و پیشرفت جامعه، بهترین کتابی که خوانده‌ام، اولین روزی که به کتابخانه رفتم و خلاصه‌نویسی… موضوعهایی از این قبیل به دانش‌آموزان‌بدهد و آنها را وادارد تا در این باره به تفکر و نوشتن بپردازد. دیگر اینکه از روشهایی استفاده کند تا دانش‌آموزان به سوی کتاب و کتابخانه هدایت شوند. به عنوان نمونه طوری برنامه‌ریزی کند تا دانش‌آموزان در هر جلسه درس انشا ضمن انجام تکالیف رسمی نوشته‌ای کوتاه از کتاب، نشریه یا مجله و منبع دیگری با ذکر نام نویسنده و مأخذ آن در دفتر خود بنویسند تا بدین وسیله آنها به دنیای مطالعه وکتابخوانی قدم گذارند. تشکیل کلاس درس انشاء در کتابخانه مدرسه، بردن دانش‌آموزان به کتابخانه‌ها، تشویق دانش‌آموزان به خلاصه‌نویسی کتابهای گوناگون، نقد و بررسی داستانها در کلاس و همچنین قرائت نکته‌های آموزنده و جالب، قطعه‌های زیبای ادبی از کارهای دیگری است که معلم انشا میتواند به وسیله آنها در دانش‌آموزان نسبت به مطالعه‌کتاب ایجاد رغبت و انگیزه نماید.
- روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی را به بچه‌ها آموزش دهیم.
مطالعه در جهان امروز به عنوان یک فن مطرح است. فنی که بسیاری از دانش‌آموزان نسبت به آن بی‌اطلاع بوده یا دارای آگاهی اندکی هستند. شاید همین امر خود یکی از دلایل پایین بودن میزان مطالعه در جامعه باشد، زیرا اگر افراد بتوانند با روش بهتر و سرعت بیشتری کتاب بخوانند و درک مطلب برایشان آسان باشد با علاقه‌مندی بیشتری کتاب را به دست می‌گیرند و مطالعه می‌کنند بنابراین ضرورت دارد روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی به دانش‌آموزان آموزش داده شود و راههای تقویت حافظه و شیوه‌های بهتر یادگیری برای آنها بیان شود. این کار به وسیله کتابهایی که تحت عنوان «فن‌ّ مطالعه، تندخوانی، تقویت حافظه و… » امکان‌پذیر است.
- به مجلّه‌ها و روزنامه‌های ویژه کودکان و نوجوانان اهمیّت دهیم.
مجله‌ها به دلیل دارا بودن تنوع زیاد، تصویرهای زیبا، بیان و تجربه و تحلیل مسائل و حادثه‌های روز و ویژگیهای‌مثبت دیگر، مورد علاقه کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرند و از جذابیت بیشتری برخوردارند. همچنین فراهم بودن زمینه ارتباط خوانندگان با نشریه‌ها از راههای مختلف و به تعبیری زنده بودن مطالب باعث ایجاد انگیزه و رغبت به مطالعه در کودکان و نوجوانان می‌شود. حتی می‌توان گزیده‌ای از مطالب و مجله‌ها و روزنامه‌ها را به عنوان بریده جراید در تابلو مخصوصی نصب نمود و در معرض دید دانش‌آموزان قرار داد. یا در مراسم آغازین مدارس قرائت کرد و از آنها برای تهیه نشریه دیواری استفاده نمود.
- تهیه‌ی نشریه‌های دیواری را جزء فعالیتهای گروهی دانش‌آموزان قرار دهیم.
دادن تکالیف سنتی خشک و بی‌روح جزء از بین بردن وقت دانش‌آموز سودی نخواده داشت. چه خوب است که معلم تکالیف را طوری سازماندهی کند که دانش‌آموزان بصورت گروهی با مطالعه کتابهای مختلف، نشریه‌های دیواری تهیه کنند. این کار انگیزه‌ای قوی در دانش‌آموزان برای مطالعه و بررسی کتابهای غیردرسی، روزنامه، مجله‌ها بوجود می‌آورد. معرفی کتابهای مفید و سازنده، و فعالترین اعضای کتابخانه کلاس و مدرسه در این نشریه‌ها راهی برای ایجاد انگیزه و رغبت بیشتر برای مطالعه دانش‌آموزان است.
- با همکاری بچه‌ها کتاب دیواری درست کنیم.
یکی از روشهای دیگری که برای جلب توجه دانش‌آموزان مؤثر است درست کردن کتابهای دیواری برای آنهاست. درست کردن این کتابها، تقریباً شبیه نشریه دیواری است، بدین شکل که داستان جذابی را به قسمتهای مختلف تقسیم کرده و آن را همراه با تصویر روی مقوا یا کاغذهای بزرگ می‌نویسند و در جای مناسبی نصب می‌کنند تا دانش‌آموزان بتوانند براحتی آن را بخوانند همچنین می‌توان یک داستان را به چند بخش تقسیم کرده و هر بخش آن رادر یک هفته به دیوار نصب نمود.
- برگزاری جلسه‌هایی به همراه دانش‌آموزان برای نقد و بررسی کتابها
برگزاری جلسه‌های نقد و بررسی کتابهای کودکان و نوجوانان یکی از راههای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه بعضی از کتابهاست. علاوه بر آن این کار باعث افزایش آگاهی دانش‌آموزان در مورد چگونگی انتخاب کتابهای مناسب خواهد شد. دانش‌آموزی که در این جلسه شرکت می‌کند کتابها را با دقّت و حساسیت بیشتری می‌خواند و درمی‌یابد که پس از خواندن هر نوشته نباید مسحور آن شود. نقد و بررسی کتابها به بچه‌ها دید انتقادی خواهد داد و باعث خواهد شد که با خواندن هر کتابی بی‌دلیل صاحب عقیده‌ای نشوند یا تغییر عقیده ندهند. همچنین سلیقه‌ی آنان را در انتخاب کتاب بالا خواهد برد و باعث خواهد شدکه دیگر هر کتابی را نخوانند. برای بالا بردن کیفیّت چنین جلسه‌هایی می‌توان از نویسندگان و افراد صاحب‌نظر دعوت کرد تا نسبت به نقد و بررسی کتابها اقدام کنند. در صورتی که در بعضی مناطق امکان حضور افراد صاحب‌نظر نباشد معلمین و مربیان علاقه‌مند با مطالعه قبلی می‌توانند این کار را انجام دهند.