ویراستاری کتاب
تعریف ویراستاری
ویرایش، یک واژه ی فارسی است که در برابر کلمه (Editing) انگلیسی نهاده شده است و بیشتر دست اندرکاران نشر کتاب و مجلات آن را پذیرفته اند. ویرایش از لحاظ دستوری اسم مصدر است و مصدر آن ویراستن است و معناهای مختلف آن در فرهنگ معین ذیل کلمه ((پیراستن)) آمده است.
- ویرایش در کار نشر به معنای افزودن یا کاستن مطالب یا تصحیح متن هایی است که برای چاپ و نشر آماده می شوند. واژه ی ویرایش به معنای edition یک کتاب نیز به کار می رود.
- اگر کتابی بار دیگر بدون تغییر چاپ شود، برای مشخص کردن چاپ، بر حسب شمارش دفعات چاپ، عبارت های چاپ دوم، چاپ سوم، ….. به کار می رود.
- اگر در متن کتاب تغییر هایی رخ دهد و مطالب جدیدی بر آن افزوده و یا کاسته شود برای مشخّص کردن آن چاپ عبارت های ویرایش دوم، ویرایش سوم ….. به کار می رود.
- برای عمل ویرایش کردن، مصدر ویراستن به کار گرفته است و عامل آن ویراستار یا ویرایشگر نام گرفته است. برای روشن شدن موضوع، ویرایش را از دیدگاه های گوناگون مورد بررسی قرار می دهیم.
- هر نوشته ای باید از جهات گوناگون محتوا، زبان، دقت، نظم، آراستگی، رعایت علائم نگارشی، رعایت نکات دستوری و املائی و نگارشی بازبینی شود. بازبینی نوشته ویرایش نام دارد. ویرایش باید پس از نگارش صورت بگیرد؛ زیرا به هنگام نگارش نویسنده از حالت طبیعی و عادی خود جدا شده و بیشتر به تفکّر، خلاقیّت و آفرینش توجّه می کند پس از این مرحله باید نوشته از جهات گوناگون و اصلاح و ویرایش شود. بسیاری از ما ترس این که مطلب مان نادرست یا مورد پسند دیگران قرار نگیرد نمی نویسیم. ترس مانع تفکر و بروز خلاقیّت می شود امّا پس از نگارش می توان خطاهای نگارشی و دستوری را اصلاح کرد.
ویرایش، دانشی منطق پایه است که به درست کردن نادرستیها، زدودن کاستیها، رسا کردن معنی، روان کردن و فارسی کردن نوشته، سامان دادن به سازهها، و همخوان کردن نوشته با قواعد و شیوههای مشخص ویرایش می‌پردازد و یا مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و هنری است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه و بازنمود مطلب نوشته شده و یا تصحیح خطاها و نواقص احتمالی آن، و یا مدیریت امور مربوط به انتشار متن است. در تعریفی دیگر ویرایش مجموعه ای از فعالیت های علمی و هنری است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه و باز نمود مطالب نوشته شده و یا تصحیح خطاها ویا نواقص احتمالی آن و یا اداره امور به انتشار متن است.
بنابراین هر نوشته قبل از صفحه آرایی می‌بایست از جهت‌های گوناگون از جمله دستور زبان، محتوا و… بررسی و بازبینی و اصلاح شود، که به آن ویراستاری گفته می‌شود. و به بیان دیگر ویراستاری مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و تخصصی است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه مطالب نوشته شده و تصحیح خطاها و نواقص می‌باشد. تیم ویراستاران مجرب انتشارات کتیبه نوین ضمن ویرایش ساختاری و محتوایی کتابها، با همکاری متخصصین مجموعه ویراستاری علمی کتابهای تخصصی را نیز انجام می دهند. ویراستاران انتشارات کتیبه نوین با در نظر گرفتن استانداردهای بین المللی و تجارب ویراستاران کشور سعی می نمایند تا بالاترین کیفیت را در ویرایش کتابهای علمی ارائه دهند. لازم به ذکر است در انتشارات کتاب کتیبه نوین ویراستاری به دو زبان فارسی و انگلیسی انجام می‌گیرد.
ویراستاری کتاب و انواع مختلف آن در چاپ کتاب:
اگر قسمت اصلی کتاب که همان متن است به صورت درست آرایش یابد، تاثیر آن دوچندان می شود. در واقع ویراستار، مهندس و نگارنده متن کتاب است و آن را آن گونه که شایسته باشد می آراید. ویرایش به بخش های مختلفی تقسیم می شود که بنابر نوع متن اهمیت هر کدام متفاوت است. در کل می‌توان کار ویراستار را همانند اساتید راهنما و مشاور درطول نگارش پایان نامه یا رساله دکترا قلمداد نمود. همانطور که وجود اساتید راهنمای خوب و قوی و ارزش و اعتبار پایان نامه را بالاتر می‌برد وجود ویراستاران قوی نیز اعتبار علمی کتاب را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود تا ایرادات و اشکلات اساسی آن رفع و رجوع گردد. برخی مؤلفین وجود ویراستار را در فرآیند کار مخصوصاً ویراستاران ادبی و داستانی را نوعی ضعف در کار خویش تلقی می‌کنند و احساس می‌کنند که احتمال دارد ارزش کار خود آنها آنچنان دیده نشود و بیشتر احتمال دارد با وجود یک ویراستار قوی، موفقیت کتاب بیشتر به ویراستار ارتباط داده شود تا به مؤلف. ولی واقعیت اینگونه نیست. کتاب و تمامی ارزش و امتیاز آن برای مؤلف می‌باشد و این نام مؤلف است که بعد از ذکر عنوان کتاب از آن یاد می‌شود. بنابراین، افکار و تعصبات بیهوده بهتر است کنار گذاشته شوند و از این ظرفیت‌ها به خوبی استفاده گردد تا کتاب پدیدار شده، تبدیل به یک کتاب خوب شود.
فرآیند چاپ کتاب یک فرآیند علمی و تخصصی است که در طول آن افراد با دانش و تخصص مختلفی درگیر هستند. زمانی که کار چاپ کتاب شروع می‌شود مولف به همراه ناشر سعی می کنند تا محتوای اصلی کتاب کمترین اشکالات و ایرادات علمی و فنی را داشته باشد. یکی از مهارتهای موجود در فرآیند چاپ کتاب ویراستاری است و به فردی که امور مربوط به ویراستاری کتاب را انجام می‌دهد ویراستار گفته می‌شود. در این مطلب قصد داریم طی مطلبی با عنوان ویراستاری کتاب و انواع مختلف آن در چاپ کتاب به تشریح کامل آن می‌پردازیم:
- ویرایش صوری (ظاهری یا فنی)
ویرایش صوری یا ظاهری یا فنی همان تغییراتی است که ویراستار در صورت یا ظاهر متن ایجاد می کند. در نهایت ویرایش فنی سبب می شود تا متن خام به یک متن زیبا، اصولی و آرایش یافته تبدیل گردد تا مخاطب بتواند با آن ارتباط برقرار کند. ویراستار در این نوع ویرایش سعی می‌کند ریزه‌کاری‌هایی را انجام دهد که خواننده با خواندن کتاب لحظات راحت و بی‌دردسری را سپری کند. بارها از خوانندگان دقیق صحبت کرده‌ایم که کافی است در کتابی که در حال مطالعه آن هستند بیش از ۳ یا ۵ غلط املایی پیدا کنند! احتمال اینکه خواندن کتاب را ادامه ندهند بسیار زیاد است. فرض کنید چنین خوانندگان دقیقی متوجه شوند که کتاب شکل نوشتاری برخی کلمات را در جاهای مختلف به صورت متفاوت نوشته است. مثلاً در جایی از بسمه تعالی استفاده کرده، در جایی از باسمه تعالی، و در جایی نیز از بسم تعالی استفاده نموده است. ویرایشگر در حال ویرایش فنی باید رسم‌الخط مورد استفاده در کتاب را به شکل واحدی درآورد و سعی کند تا در کاربردهای نشانه‌های گذاری‌های متن و نقل و قول‌ها و علایم نیز بسیار دقیق باشد. برای مثال، استفاده از کاما (،) و نقطه کاما (؛) کاربردی متفاوت از یکدیگر دارند. حتماً می‌بایست ویرایشگر دقت کند که تمامی علایم آیا به جا و دقیق انجام شده است یا خیر؟
- ویراستاری دستوری
منظور از ویراستاری دستوری همان کار بر روی نشانه‌گذاری‌ها مانند ویرگول و نقطه و موارد مشابه است. ویراستاری دستوری در چاپ کتاب بسیار مهم است. طبیعی است که بسیاری از مؤلفین آشنایی کاملی با نشانه‌گذاری‌ها یا رعایت قواعد دستوری نداشته باشند و این وجود یک ویراستار دستوری را برای کتاب ضروری می‌کند. هم اکنون نرم‌افزارهای ویراستاری دستوری بسیاری در بازار وجود دارد که مختص زبان فارسی طراحی شده‌اند. برای مثال یکی از مشهورترین نرم‌افزارهای طراحی شده در این حوزه نرم افزار ویراستیار است که می‌توانید به راحتی از اینترنت دانلود نموده و آن را نصب نمایید. با نصب این نرم‌افزار گزینه ویراستاری بر روی نرم‌افزار ورد (word) پدیدار می‌شود که با کلیک بر روی آن نرم افزار اجرا شده و به پیدا کردن اشتباهات دستوری و حتی غلط‌های املایی متن آماده شده می‌پردازد. از آنجایی که کار ویراستاری دستوری بسیار پیچیده و حساس است می‌بایست یکبار دیگر بعد از ویراستاری دستوری با نرم افزار مؤلف یا ویراستار مطلب را با حوصله خوانده و اصول ویراستاری را رعایت کند. ویراستاری دستوری می‌تواند در انتقال محتوا و پیام مؤلف به خواننده بسیار مهم و باارزش باشد. همچنین بسیاری از خوانندگان بر روی رعایت قواعد دستوری و ویرایشی در کتاب حساس هستند و استفاده نابجا از علامت تعجب، علامت سؤال، نقطه، ویرگول و موارد دیگر می‌تواند خواننده را عصبی و خسته نماید و در نتیجه وی علاقه خود را برای ادامه خواندن کتاب از دست بدهد.
- ویرایش نگارشی (ادبی)
ویرایش نگارشی یا ادبی، ویراستار توجه خود را به نگارش متن معطوف می سازد. یعنی ویراستار سعی می کند تا متن را با اصول ساختاری و اصولی دستور زبان (به جای رسم الخط در ویرایش فنی) مطابقت دهد. ویراستار باید توجه داشته باشد که ویرایش متن سبب فاصله گرفتن متن نهایی از متن اولیه نشود و سبک نویسنده حفظ گردد. در نهایت متنی به دست خواهد آمد که با اصول نحوی زبان تطابق دارد. خواندن کتابی که ویرایش نگارشی خوبی داشته است به درک بیشتر خواننده کمک می کند و کج فهمی یا بد فهمی از متن را به حداقل می رساند. این ویراستاری‌ها در کتابهای آموزشی و دانشگاهی بسیار مهم هستند. بعد از اینکه مؤلف کتابی آموزشی و دانشگاهی را تمام نمود می‌تواند از همکار متخصص خود یا اساتید برجسته خود درخواست نماید تا ویراستاری ادبی آن را انجام دهند. وقتی کتابی از سوی یک استاد متخصص و مشهور ویراستاری شده باشد خوانندگان کتاب در صورتی که تردیدی در محتوای کتاب داشته باشند تردید آنها برطرف می‌شود و برای آنها مشهود می‌شود که محتوای کتاب از سوی یک فرد با دانش و تخصص بررسی شده و مشکلی خاصی ندارد.
- ویراش علمی (محتوایی)
ویرایش علمی یا محتوایی توسط ویراستاری انجام می شود که به محتوای متن کتاب تسلط بالایی داشته باشد. تخصص ویراستار در این بخش از ویرایش اهمیت بیشتری نسبت به سایر دارد. در این قسمت ویراستار متن را از نظر علمی کنترل می کند و اشتباهات علمی را اصلاح می نماید. در نهایت به خواننده کتاب کمک می کند که به محتوی علمی کتاب اعتماد بیشتری داشته باشد و خطاهای علمی به حداقل برسد. همچنین در ویرایش محتوایی ویرایشگر تاحدودی در محتوای اصلی نوشته دست می‌برد و سعی می‌کند با اعمال تغییرات خرد و کلان، سعی کند محتوای متن چشم نواز، منسجم و هماهنگ باشد. برخی نویسندگان عادت به تکرار دارند. مثلاً نویسندگان وسواسی دائماً نگران از این هستند که شاید خواننده مطلب آنها را درک نکند و سعی می‌کند با تکرار برخی اصول به صورت منظم، این نقیصه احتمالی را برطرف سازد. ویرایشگر در این موقع به داد خوانندگان می‌رسد و سعی می‌کند مطالبی که دائماً و به صورت رنج‌آوری در طول کتاب تکرار شده را حذف کند. گاهی، نویسنده کتاب نمی‌تواند انسجام را در بیان مطلبی ارائه دهد؛ در این حالت، هرچند نویسنده توانسته است به خوبی پدیده‌ای را توضیح دهد اما در حفظ تقدم و تأخر در توضیح آن پدیده دچار مشکل شده است. ویرایشگر در این حالت می‌تواند با جابجایی پاراگراف‌ها سعی کند شناور بودن توضیحات را بیشتر از پیش نماید. در آثاری که ترجمه هستند، ویرایشگر در ویرایش محتوایی کتاب، سعی می‌کند به مقابله متن با متن اصلی بپردازد تا اطمینان حاصل کند لحن کتاب، فضای آن و هرآنچه که در آن مهم بوده به متن ترجمه نیز انتقال پیدا کرده است یا خیر. همچنین، ویرایشگر در این ویرایش می‌توان به افزایش برخی نکات فراموش شده نیز بپردازد. برای مثال، اگر نویسنده از مکان یا پدیده‌ای صحبت کرده و از کنار آن گذشته است، ویرایشگر می‌تواند مثلاً در پاورقی درباره آن مکان، پدیده و یا موارد دیگر توضیح کوتاهی ارائه دهد.
نکات اصلی ویرایش:
الف) نکات فنی
تغییرات لازم الاجرا شامل موارد زیر است:
- رعایت شیوه خط فارسی
- پاراگراف بندی
- اصلاح علائم نگارشی
- مشخص کردن نقل قول ها و موارد تاکید شده در متن
- آوردن ضبط لاتینی نام ها یا معادل فرهنگی اصطلاحات فنی
- کنترل شماره گذاری جداول، نمودار ها، تصاویر و شکل ها و تعیین محل دقیق آن ها در متن
- کنترل فهرست مطالب
- کنترل و اعمال واژه نامه
ب) نکات ادبی
- اصلاح جمله بندی متن به لحاظ دستوری
- اصلاح واژه ها، عبارت ها و جمله های متناقض، نارسا، نامفهوم و مبهم
- یکدست کردن نثر متن و گزینش واژگان مناسب
- پرهیز از درازنویسی
- تلاش در جهت ساده نویسی (البته تا جایی که سبک کتاب تغییر نکند)
- کنترل املای کلمات
- اصلاح و یکدست کردن معادل ها، نام اشخاص، مکان ها و …
- کنترل ضبط اعلام و ضبط لاتینی اسامی خارجی
- مشخص و خوانا کردن فرمول ها، علائم ریاضی و …
- پیشنهاد افزودن توضیح های ضروری
- کنترل نشانی های ارجاع و نقل قول ها
ج) نکات علمی
- اصلاح و تنظیم مباحث یا پیشنهاد تنظیم جدید آن ها
- اصلاح اشکالات علمی (با هماهنگی مولف یا مترجم)
- اضافه کردن پاورقی و توضیح های ضروری یا پیشنهاد آن ها
- مقابله متن با اصل (در مورد کتاب های ویژه ی تصحیح متون کلاسیک)
همان گونه که پیش تر درباره ی اهمیت بسیار بالای ویرایش بحث شد، اهمیت و نقش ویراستار نیز کاملا روشن می باشد. بنابراین ناشران و نویسندگان عزیز برای انتخاب ویراستار باید معیارهایی را در نظر بگیرند که مهم ترین آنان به شرح زیر است:
- تسلط به زبان مادری و حداقل تسلط به یک زبان خارجی
- تسلط به جنبه های مرتبط با نشر و روند تولید ، پخش و فروش کتاب
- آشنایی کافی با فضا، محیط، مکان، مواد و مصالح، ابزار ها و راه و روش های تولید آثار
- امانتداری، رازداری و قابلیت اتکا و اطمینان
- قدرت تصمیم گیری و اعمال تصمیم در روند کار
تقسیم بندی ویرایش:
اگرچه اصول و مراحل نشر کتاب تقریبا برای همه ی متون یکسان است و همه آن ها باید مراحلی را طی کنند تا از یک دست نوشته نامنظم و غیر اصولی به یک کتاب تبدیل شوند اما گاهی متون مختلف، با توجه به ساختار و نقشی که قرار است ایفا کنند در موارد و اصولی با یکدیگر تفاوت های جزئی دارند. ویرایش نیز از این قائده مستثنی نیست. برخی متون ممکن است به ویرایش بیشتری نیاز داشته باشند و برخی متون برای حفظ سبک نویسنده ممکن است ظرفیت ویرایش آن ها چندان چشمگیر نباشد. در اینجا به تقسیم بندی ویرایش با توجه به نوع اثر می پردازیم و اصول جزئی تری از آن را برمی شماریم.
الف) ویرایش تالیف
در ویرایش یک اثری که در دسته آثار تالیفی قرار می گیرد، یعنی نویسنده خود آن ها را نگاشته است (ترجمه یا تصحیحی از نسخه های قدیمی یک اثر نیست) وظیفه ویراستار کنترل آدرس نقل قول ها (آیه ها و احادیث و …) و مقدار و نحوه ی آن ها و به مورد بودن مطالب نقل قول است. یعنی ویراستار بررسی می کند که آیا نقل استفاده شده جایگاه درستی دارد و یا این که منبع و ماخذ مشخصی دارد یا خیر و اگر نیاز بود اصلاح می نماید. همچنین ویراستار بررسی می کند که آیا ارتباط درست و منطقی بین فصل ها و مطالب وجود دارد یا خیر. دیگر وظیفه ویراستار یک اثر تالیفی بررسی منابع و مآخد است که اهمیت بسیاری دارد.
ب) ویرایش متون انتقادی (تصحیح نسخه های خطی)
در این متون وظیفه اصلی ویراستار بررسی صحت و دقت مطالب به کار برده است. چنان چه گاهی ممکن است صاحب اثر برخی مطالب را با بی دقتی و سهل انگاری بیان کرده باشد. ویراستار باید با بررسی متون معتبر ایرادات وارده را اصلاح کند.
ج) ویرایش ترجمه
در متون ترجمه یکی از مهم ترین مراحل ویرایش است.
مترجمی که قرار است اثر ترجمه خود را به کتاب تبدیل کند، اثر خود را به ناشر مورد نظر تحویل می دهد و همانطور که پیش تر بیان شد، اثر او از جنبه های مختلف بررسی می شود. یکی از مهم ترین جنبه ها در آثار ترجمه بررسی ویرایش پذیر بودن اثر است. گاهی یک مترجم به قدری اثر را نامنظم و از هم گسیخته ترجمه کرده است که اگر قرار باشد ویرایش صورت بگیرد اصل اثر به کلی تغییر می کند. چنین آثاری اصلا در مراحل بعدی چاپ قرار نمی گیرند.
حال فرض کنیم یک اثری مراحل پیشین را گذرانیده و به مرحله ویرایش رسیده است. ویراستاری که ویرایش آثار ترجمه را انجام می دهد باید به هر دو زبان مقصد و مبدا تسلط کامل و کافی داشته باشد تا بتواند با نهایت دقت، کج فهمی ها و بد فهمی هایی که ممکن است برای خواننده پیش بیاید را برطرف سازد. گاهی وی نمی تواند جملات را به طور کامل تغییر دهد و مفهوم دریافتی خود را برساند. باید توانایی و تبحر این را داشته باشد که با استفاده از کلمات جایگزین مفهوم را انتقال دهد. گاهی ترجمه های تحت الفظی یافت می شوند که ترجمه کاملا صحیح است اما مفهوم رسانی مشکل دارد. وظیفه ویراستار در این متون اصلاح این چنین ایرادات می باشد.
چگونگی ویراستاری اولیه توسط نویسنده
جهت بهبود کیفیت متن کتاب نویسندگان می توانند قبل از ارسال فایل خود به انتشارات یک ویراستاری اولیه روی کتاب خود انجام دهند که در ادامه به توضیح آن می پردازیم:
۱. کار ویراستاری را هم‌زمان با نگارش انجام دهید. هر روزی که در حال نوشتن هستید می‌توانید به نوشته‌های قبلی خود برگردید و آنچه را که نوشته‌اید را دوباره بررسی کرده و ویرایش کنید. اشتباهات دستوری، زمان افعال، اشتباهات املایی و قواعد نگارشی را علامت‌گذاری کنید. هنگامی‌که موردی را در نوشته‌هایتان مشاهده کردید که نیاز به نگارش مجدد یا ارزیابی دیگر دارد، آن را علامت‌گذاری کنید.
- به عقب برگردید و ویرایش کنید. ویرایش آنچه نوشته شده است به شما کمک می‌کند تا علاوه بر اصلاح موارد اشتباه فوق، کلیت داستان را دوباره مرور کرده و روایت داستان را صحیح جلو ببرید.
- هنگام ویرایش، اشتباهات را اصلاح نکنید. آنها را علامت‌گذاری کنید تا در زمان دیگری آنها را اصلاح کنید. دلیل عدم اصلاح متن به این خاطر است، وقتی‌که شما اولین نسخه از کتابتان را می‌نویسید شرایط را طوری رقم بزنید که آنچه اول‌بار به ذهنتان آمده را نگارش کنید. هرگونه اعمال اصلاح باعث خواهد شد که احتمالاً بر روی آنچه نوشته‌اید فکر کنید و مجدداً متن را تغییر دهید که نویسندگان این مسئله را به صلاح نمی‌دانند و توصیه می‌کنند در نسخه اول هر آنچه اول باز به ذهنتان می‌آید (چه درست و چه غلط) نگارش کنید. صرفاً اشتباهات را در این مرحله علامت‌گذاری کنید تا بعد از اتمام یکبار دیگر برگشته و آنها را اصلاح کنید.
- اگر واقعاً نمی‌توانید حین برگشتن و خواندن بدون اعمال اصلاحات فقط علامت‌گذاری کنید، بهتر است بازگشت به عقب و خواندن و علامت زدن را رها کنید و آن را به زمان اتمام کتاب موکول کنید.
۲. ویرایش کتاب را بخش به بخش انجام دهید. وقتی نسخه اولیه کتاب کامل شد، آن را به بخش‌های مختلفی تقسیم کرده و کار ویراستاری را شروع کنید. این بخش‌ها لزوماً همان فصول کتاب شما نیستند؛ هرچند که می‌توان فصل‌به‌فصل نیز انجام داد. بهتر است کتاب را بدون توجه به فصول آن، به بخش‌های مختلف تقسیم کنید (معمولاً هر ۵۰ صفحه یا هر ۲۰ هزار کلمه).
- چند روز را برای ویراستاری یک بخش از کتاب اختصاص دهید. برای مثال اگر ۴ روز برای آن اختصاص دادید، حتی اگر دوروزه نیز تمام کردید، سعی کنید تا آخر ۴ روز ویرایش همین بخش را ادامه دهید.
- می‌توانید جاهایی که قبلاً علامت‌گذاری کرده بودید را بازنویسی و اصلاح کنید.
- انسجام و همبستگی مطالب آن بخش را مورد بازبینی قرار دهید. آیا هر بخش از کتاب هدف اصلی شمارا پوشش داده‌اند؟ اگر ضعف‌هایی در پوشش وجود دارد، اصلاح کنید.
۳. صفحات را پرینت گرفته و کامل آن را مطالعه کنید. همین‌که کار ویراستاری بخش‌ها تمام شد، کل متن را از آغاز تا انتها مطالعه کنید. از خودتان بپرسید، آیا داستان خوب جاافتاده است؟ آیا بخش‌های کتاب به‌خوبی از بخش‌های دیگر کتاب حمایت می‌کنند؟
- در این بخش شما می‌توانید بخش‌ها یا پاراگراف‌هایی که باکلیت کتاب یا فصل هماهنگ نیستند را حذف کنید. هر چیزی که تکراری است یا غیرضروری است، باید حذف شود.
- هرگونه تغییری که اعمال نمودید را در متن کتاب مشخص کنید و آنها را یادداشت کنید. این متن را نگه‌دارید تا اگر بعداً قرار بر بازبینی مجدد شد متوجه باشید که چه نکاتی تغییر داده شده و کجاها حذف شده‌اند.
- فعلاً زمان آن نیست که متن را سطر به سطر خوانده و هر سطر را جلا دهید. در این مقطع زمانی، اصلاح و شکل‌گیری پایه اصلی کتاب مدنظر است.
۴. کار را مدتی رها کنید. به محض اینکه نسخه اول را کامل ویرایش نمودید، کتاب را برای مدتی رها کنید (چند هفته یا ماه). انتخاب این زمان به عهده خودتان است. وقتی زمان موردنظرتان تمام شد، به سراغ کتاب بروید. اگر فوراً شروع به بازنویسی کردید، پس هنوز آماده انجام مرحله ۴ نیستید.
- فرجه‌ای که برخی نویسندگان به خود می‌دهند حدود ۶ ماه و برخی دیگر چند هفته است.
- این زمان باید به‌قدری باشد که شما به لحاظ عاطفی و هیجانی با کتاب فاصله ایجاد کرده باشید. این فاصله به شما اجازه می‌دهد که ضعف‌های کار خود را به‌خوبی پیدا کنید و کلیت کارتان دقیق‌تر باشد. ایجاد این فاصله بسیار مهم است.
- اگر در اطرافتان کسی وجود دارد که بخواهد نسخه‌های اولیه کتاب شمارا مطالعه کنید، کار را برای او ارسال کنید. دقیق به او بگویید که چه نوع بازخوردی را می‌خواهید دریافت کنید.
- کار را برای مدت بسیار طولانی رها نکنید. حدوداً در حد چند ماه کافی است و اگر فاصله یک یا چندساله از کتاب بگیرید، احتمال دارد ایده اصلی کتاب و آنچه می‌خواستید به آن برسید را فراموش کنید.
۵. نسخه دوم را نگارش کنید. نسخه اولیه را یکبار بخوانید، به کامنت‌هایی که گذاشته‌اید توجه کنید و بر اساس آنها کار را پیش ببرید و همچنین، اگر کامنتی به ذهنتان رسید بار دیگر آن را در کنار کامنت‌های دیگر نگارش کنید. سعی کنید کامنتها دارای تاریخ باشند طبقه‌بندی آنها بر اساس زمان اعمال باشد.
- بر اساس کامنت‌هایی که گذاشته‌اید کارتان را اصلاح کنید. بعد از اصلاح متن بر اساس کامنتها، خود کامنت را هم بر اساس تغییری که اعمال کردید عوض کنید. مجدداً در طول بخش‌بندی‌هایی که در نسخه اولیه ایجاد کرده‌اید حرکت کنید.
- این مرحله احتمالاً هفته‌ها یا ماه‌ها طول بکشد.
۶. بازخورد کسب کنید. همین‌که کارتان قابل‌خواندن شد و شکل خوبی پیدا کرد، از دیگران بخواهید متن را خوانده و بازخورد ارائه کنند. می‌توانید از دوستان، همکاران و ویراستاران حرفه‌ای بخواهید کارتان را مطالعه کنند. از آنها بخواهید بازخوردهای دقیق ارائه دهند و دقیقاً تشریح کنید که برحسب بازخوردهایی که ارائه می‌کنند شما می‌توانید چه‌کاری انجام دهید.
- برای نسخه اولیه و یا ثانویه شما باید از بازخورد دهندگان بخواهید در مورد طرح کلی داستان، شخصیت‌ها و توالی داستان نظرشان را بیان کنند.
- برای نسخه‌های بعدی، شما می‌توانید از بازخورد دهنگان سؤالات عمومی‌تر بپرسید مانند: «آیا داستان باور بپذیر است؟» «تکراری یا شبیه به داستان‌های دیگران نیست؟» «آیا کلیت آن معنی‌دار است؟» «آیا با اتمام داستان هیجانی داشتید؟»
- می‌توانید قراردادی با یک ویراستار قوی منعقد کنید تا به شما بازخوردهایی ارائه دهد.
- حتی اگر شما دوستانی دارید که تمایل دارند نسخه شما را مطالعه کنند، اما بدانید که خوانندگان حرفه‌ای و ویراستاران تفاوت بسیار گسترده‌ای را ایجاد خواهند کرد.
۷. کتاب را با صدای بلند بخوانید. هنگامی‌که کتاب شما برحسب تغییرات مراحل قبل به شکل ایده آل خود نزدیک‌تر شد و شما بارها آن را مورد ویراستاری قراردادید می‌توانید کار را پرینت گرفته و آن را از اول تا آخر با صدای بلند بخوانید. خواندن با صدای بلند به شما خواهد گفت که چه بخش‌هایی از کار شما نیازمند تغییرات است. اگر بعد از این همه ویرایش کمی از کتاب خود متنفر شدید، تعجب نکنید! پدیده‌ای رایج است. هر بخشی از کتاب که برای شما حوصله بر بود را می‌توانید مجدداً بازنویسی کنید.
- بعد از خواندن کامل کتاب، کارتان را سیستماتیک و مرتب به جلو نبرید. می‌توانید اولین جمله از هر فصل را بخوانید. یقیناً این کار کمک خواهد کرد که میزان انسجام کتاب را بهتر درک کنید.
- جمله اول و آخر هر بخش (که در مراحل اولیه بخش‌بندی کرده‌اید) یا هر فصل را بخوانید. همچنین، جمله اول و آخر کتاب را نیز بخوانید. این دو تکنیک برای بررسی میزان همبستگی و انسجام کتاب بسیار مفید است. مخصوصاً اگر پس از خواندن آنها شما تکرار را مشاهده نکنید و فرآیند روایت منظم و معقول باشد.
۸. ویرایش در سطح سطور متن. به جملات و پاراگراف‌ها نگاه کنید و اگر مشاهده کردید که جمله‌ای یا پاراگرافی بیش‌ازحد طولانی است آن را از طریق خرد کردن به بخش‌های کوتاه، اصلاح کنید. حواستان باشد که در هر فصل پاراگراف اول به‌قدری جذاب نوشته شود که خواننده را به خود جلب کند. اگر کتاب شعری می‌نویسید، خطوط را مجزا بخوانید و تعیین کنید هر یک از خطوط به‌تنهایی دارای زیبایی و جذابیت نسبی هست یا خیر.
- اگر کتاب رمان می‌نویسید، سعی کنید گفتگوها را بر اساس جریان روایت، شخصیت‌ها و سبک آنها طراحی کنید.
- دیالوگ یا گفتگوهای بین شخصیت‌های داستان را با صدای بلند بخوانید و ببینید آیا صداها طبیعی هستند: آیا شخصیت داستانی شما همان‌گونه که باید حرف بزند، حرف میزند یا نه؟ آیا زبان مورد استفاده آنها خاص و شفاف است یا دائماً از اصطلاح‌ها و کلمات تکراری و مبهم استفاده می‌کنند؟ آیا لغات و اصطلاحات بازمان و موقعیت و حالت داستان مناسبت دارند یا خیر؟
۹. اعمال تغییرات آخر. با پشت سر گذاشتن مراحل قبل، نوبت به مرحله نهایی رسیده است. اکنون بهترین زمان برای فرمت دادن به کار، اضافه کردن پانویس‌ها، طراحی و تکمیل نمودارها و عکس‌ها در کتاب هست. کتاب خود را بر اساس دستورالعمل‌هایی که ناشر ارائه خواهد داد فورمت‌بندی کنید.
- اگر نامی برای کتاب خود انتخاب نکرده‌اید، می‌توانید هم‌اکنون انتخاب کنید. عنوانی را انتخاب کنید که بتواند توجه خوانندگان شمارا به خود جلب کند و جذاب باشد.
- بهتر است برای عنوان کتاب خوب فکر کنید و عجله نکنید. می‌توانید از نام‌ها و اسامی مکان‌ها و شخصیت‌های داستان خود آن را الهام بگیرید.
- عنوان انتخاب شده شاید به وسیله ناشر دچار تغییراتی شود. البته این تغییرات با اطلاع شما خواهد بود و ناشر سعی خواهد داشت جذاب‌ترین نام را برای کتاب انتخاب کند.
چند نکته کاربردی:
۱. برای ویرایش کردن عجله نکنید.
این قاعده شامل دو مفهوم است. یک اینکه هنگام ویرایش علجه نکنید؛ و دوم اینکه برای شروع ویرایش عجله نکنید. مورد اول باعث می‌شود که شما جزییات زیادی را از قلم بیاندازید و مورد دوم که به نظر بسیار مهم‌تر از مورد اول است آن است که بعد از اتمام نگارش کتاب، کار ویرایش کتاب را دست کم بعد از یک هفته آغاز کنید. زیرا در این صورت شما هم از لحاظ روانی و هم از لحاظ جسمانی آماده ویرایش خواهید بود و نکته مهم‌تر این که شاید به غیر از ویرایش، اثر خود را از دیدگاه دیگری مطالعه کنید و مشکلات ساختاری و سایر مشکلات علمی آن را نیز رفع کنید. بنابراین این قاعده بسیار بسیار مهم است.
۲. کتاب خود را با صدای بلند بخوانید.
شاید برای‌تان عجیب باشد که در اتاق خلوتی بنشینید و کتاب خود را با صدای بلند بخوانید. اما همین که این‌کار را انجام بدهید فوراً متوجه خواهید شد که خواندن کتاب با صدای بلند بسیار بهتر از بی‌صدا خواندن آن شما را در کار ویرایش کتاب کمک خواهد کرد. این کار همچنین به شما کمک خواهد کرد که مطمئن شوید دیالوگ‌های کتاب شما چقدر واقعی و طبیعی به نظر می‌رسد (مخصوصاً در کتابهای رمان که دیالوگ محور هستند).
۳. خودتان به تنهایی ویرایش را انجام ندهید.
خوب است که شما حتماً یک بار به قصد ویرایش کتاب آن را بخوانید و ویرایش کنید اما مطمئن باشید ویرایش کامل زمانی انجام خواهد شد که از فرد یا افراد دیگری نیز استفاده کنید. استفاده از این افراد باعث می‌شود آنها از دید متفاوتی به کتاب شما نگاه کنند و مشکلات آن را با دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به شما پیدا کنند.
در نهایت، بعد از اعمال ویراستاری‌های اولیه، کتاب را بر اساس دستورالعمل ناشری که قبلاً انتخاب نموده‌اید آماده کنید و آن را به ناشر ارسال نمایید.
معرفی چندین کتاب مفید جهت ویراستاری:
- فرهنگ املایی خط فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نگارش و ویرایش، احمد سمیعی(گیلانی)، انتشارات سمت.
- بهار سخن، حسین دهنوی، مؤسسه امام خمینی(ره).
- گزیده شیوه نامه جامع ویرایش و نگارش، جمشید سرمستانی، نشر سرمستان.
- دستور زبان فارسی، حسن انوری و حسن احمدی گیوی، انتشارات فاطمی.
- نگارش و ویرایش، زیر نظر نصرالله پورجوادی،.برگزیده مقاله‌های نشر دانش.
- شیوه نگارش، مرتضی کاخی، امیرکبیر.
- غلط ننویسیم، ابوالحسن نجفی، مرکز نشر دانشگاهی.
- آیین نگارش و ویرایش، محمد جعفر یاحقی و مهدی ناصح، انتشارات آستان قدس رضوی.
- دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- راهنمای ویراستاری و درست نویسی، حسن ذوالفقاری، علم.
- نکته‌های ویرایش، علی صلح‌جو، نشر مرکز.
- ویرایش فنی، ابوالفضل طریقه‌دار، بوستان کتاب قم.
- ویراستار یک دقیقه‌ای، کاظم عابدینی، فراگفت.
- راهنمای ویرایش، غلامحسین غلامحسین زاده، سمت.
- ویرایش و پیشینه آن، آتوما فروهی، نشر ری را.
- راههای درست‌نویسی و ویراستاری، ابوالفتح قهرمانی، منادی تربیت.
- ویراستاری آسان، علیرضا اسفندیاری، سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران.
- انواع ویرایش،ابوالفضل طریقه‌دار، موسسه بوستان کتاب قم.
- آیین‌نگارش و ویرایش، ابراهیم رنجبر، پویای دانش.
- شیوه‌نامه ویرایش، محمدرضا محمدی‌فر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- بهتر بنویسیم، رضا بابایی، دانشگاه ادیان.
- قواعد جامع املای فارسی، جمشید سرمستانی، نشر سرمستان.
- بر بال قلم، سید ابوالقاسم حسینی، مؤسسه انتشاراتی ظفر.
آشنایی با نرم افزار ویراستیار و دانلود:
نرم‌افزار ویراستیار، Virastyar افزونه‌ای برای مایکروسافت وُرد (Microsoft Word) است که جهت استفاده‌ی کاربران فارسی زبان طراحی شده است و قابلیت‌های متعددی از جمله اصلاح خطاهای املایی، اشتباهات ویرایشی و نشانه‌گذاری، و نیز استانداردسازی متون فارسی را فراهم می‌کند. نرم‌افزار «ویراستیار» امکان پشتیبانی از نسخه‌های متفاوت مایکروسافت وُرد و ویندوز را دارا است.
قابلیت های نرم افزار ویراستیار:
غلطیاب املایی:
غلطیاب املایی ویراستیار از کارایی بالا و سرعت مناسبی برخوردار است. از موارد کارکرد غلطیاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اصلاح املای واژه‌ها
- ارائه‌ی لیستی از واژه‌های صحیح پیشنهادی
- اصلاح انواع غلط‌های فاصله‌گذاری
- چسبیدن واژه‌های متوالی به هم
- درج فاصله‌ی اشتباه میان کلمه
- اصلاح کاربرد نابجای فاصله به جای شبه‌فاصله
- تلفیق درج اشتباه فاصله و چسبیدن واژه‌های متوالی
- تشخیص و اصلاح واژه‌های با پسوند
- تشخیص و اصلاح تکرار متوالی کلمه
- اصلاح غلط‌های ناشی از هم‌آوایی
- امکان افزودن واژه‌های جدید به واژه‌نامه
- امکان اصلاح یک مورد غلط به طور یکباره در کل متن
- امکان نادیده گرفتن یک مورد غلط و عدم اصلاح آن
- امکان نادیده گرفتن یک مورد غلط و عدم اصلاح آن در کل متن
اصلاح نویسه‌های متن:
با استفاده از این ویژگی نرم‌افزار می‌توانید همۀ نویسه‌های (کاراکترهای) متن را استاندارد کنید. اگر نویسه‌ی غیر استانداردی یافت شد، با معادل استاندارد آن جایگزین می‌شود.
- اصلاح انواع حرف «ک»
- اصلاح انواع حرف «ی»
- تبدیل ارقام عربی به معادل فارسی.
- اصلاح نویسه‌ی نیم‌فاصله
- اصلاح اعراب
- حذف نیم‌فاصله‌های تکراری
اصلاح نشانه‌گذاری:
این بخش از نرم‌افزار، غلط‌های نشانه‌گذاری را تشخیص داده و اصلاح می‌کند. این غلط‌ها بر اثر اشتباه در نمادگذاری علائم زیر پدید می‌آیند:
- نقطه
- ویرگول
- نقطه ویرگول
- علامت سوال
- علامت تعجب
- نقل قول
- پرانتز
- گیومه
تبدیل تقویم و تاریخ:
این بخش از نرم‌افزار قابلیت تشخیص و تبدیل عبارتهای تاریخ را فراهم می‌کند. عبارتهای تاریخ در هر یک از دسته‌بندی‌های زیر قابل تشخیص و تبدیل به یکدیگر هستند.
- گونه‌های مختلف نوشتار تاریخ به صورت عددی و نوشتاری با ارقام انگلیسی و فارسی.
- گونه‌های مختلف نوشتار تاریخ به زبان انگلیسی
- قابلیت تصحیح برخی اشتباهات در درج تاریخ
تبدیل پینگلیش:
با این بخش می‌توان واژه‌های پینگلیش (واژه‌های فارسی که با حروف انگلیسی نوشته شده‌اند – فینگلیش) را به معادل (یا معادل‌های) فارسی آنها تبدیل کرد. پینگلیش‌نویسی در حوزه اینترنت بسیار پرکاربرد بوده و اگرچه ورود استانداردهایی مانند یونیکد، و همچنین تلاش جامعه فارسی‌زبانِ اینترنت در اشاعه زبان فارسی، از تمایل کاربران در پینگلیش‌نویسی کاسته است، اما هنوز متون فارسی بسیاری را می‌توان یافت که با نویسه‌های انگلیسی نوشته شده‌اند. با استفاده از این قابلیت، کاربر می‌تواند اینگونه متن‌ها را به فارسی روان تبدیل کند.
- تکرار حروف در واژه‌ها پینگلیش
- استفاده از حروف بزرگ (در ابتدا و انتهای واژه‌ها)، اعداد و نویسه‌های ویژه در واژه‌ها
- استفاده از واژه‌های انگلیسی
- استفاده از نویسه‌ی x برای تایپ حرف «خ»
پیش پردازش املایی متن:
در پیش پردازش املایی موارد زیر می‌توانند تصحیح شوند:
- ها: اصلاح فاصله‌گذاری «ها» در انتهای واژه‌ها
- می: اصلاح فاصله‌گذاری «می» در ابتدای واژه‌ها
- ه: تبدیل «ه» به «ه‌ی»
- ب: تبدیل «ب» متصل به ابتدای واژه‌ها به «به»
- اصلاح فاصله‌گذاری پسوندها
تبدیل اعداد:
این بخش از نرم‌افزار قابلیت تشخیص و تبدیل اعداد را فراهم می‌کند. اعداد در هر یک از دسته‌بندی‌های زیر قابل تشخیص و تبدیل به یکدیگر هستند.
- عدد طبیعی یا اعشاری با رقم‌های انگلیسی
- عدد صحیح با نوشتار فارسی
- عدد اعشاری با نوشتار فارسی
- عدد کسری با نوشتار فارسی
دیگر قابلیت‌های افزونه:
علاوه بر موارد یاد شده این افزونه دارای قابلیت‌های دیگری است که در زیر به چند نمونه از آن ها اشاره می‌کنیم.
- قابلیت تکمیل خودکار کلمات
- قابلیت به روز رسانی لغت نامه‌ها
- وجود راهنمای داخل برنامه
برای دانلود نرم افزار ویراستار Virastyar روی لینک کلیک کنید.