1. شعر کلاسیک (سنتی)
شعر کلاسیک یا سنتی به اشعار قدیمی و مرسوم در ادبیات فارسی اطلاق می‌شود که اصول خاصی مانند وزن، قافیه و ردیف را رعایت می‌کند. این نوع شعر به چهار بخش عمده تقسیم می‌شود:
- غزل: یکی از پرطرفدارترین انواع شعر کلاسیک فارسی است. در غزل هر بیت مستقل است و معمولاً موضوعات آن عاشقانه، عرفانی یا اجتماعی هستند. یکی از ویژگی‌های مهم غزل، قافیه و ردیف است که در تمامی ابیات یکسان می‌ماند.
- قصیده: قصیده‌ها معمولاً طولانی و در مدح یا ذم اشخاص، یا حتی موضوعات خاص سروده می‌شوند. این نوع شعر به دلیل طول زیاد، معمولاً دارای چندین بخش و محتوای مختلف است.
- رباعی: رباعی از چهار مصرع تشکیل می‌شود که معمولاً وزن خاص و قافیه مشخصی دارد. این نوع شعر معمولاً حاوی معانی فلسفی، عرفانی، یا اجتماعی است.
- مثنوی: شعر مثنوی از دو مصرع هم‌قافیه و هم‌وزن تشکیل شده است و معمولاً در قالب داستان‌گویی، حکایات یا مباحث فلسفی و اخلاقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نمونه‌های مشهور این نوع شعر مثنوی معنوی مولانا است.
2. شعر آزاد (نو)
شعر آزاد به نوعی از شعر گفته می‌شود که دیگر نیازی به رعایت وزن و قافیه ندارد. در این نوع شعر، شاعر بیشتر به احساسات و تصاویر ذهنی خود پرداخته و آزادی کامل در انتخاب ساختار دارد. شعر آزاد می‌تواند به شکل نثر یا نیمه‌نثر باشد و به طور کلی بیشتر بر اصالت احساسات و تجربه‌های فردی تأکید دارد.
3. شعر سپید
شعر سپید نوعی از شعر آزاد است که هیچ‌گونه قافیه، وزن و ردیفی ندارد و ساختار ظاهری آن نیز بسیار آزاد است. در این نوع شعر، شاعر به شکل بسیار مستقیم و ساده‌گرایانه به بیان مفاهیم، احساسات و افکار خود می‌پردازد. شعر سپید نه تنها از لحاظ فرم بلکه از نظر محتوای احساسی و ذهنی نیز بسیار آزاد و انعطاف‌پذیر است.
4. شعر نیمایی
شعر نیمایی در واقع پیوندی میان شعر سنتی و آزاد است. نیما یوشیج بنیان‌گذار این نوع شعر بود. ویژگی این نوع شعر این است که در آن از وزن‌های آزادتر استفاده می‌شود، اما هنوز عناصری از قافیه و وزن‌های قدیمی به کار گرفته می‌شود. شعر نیمایی بیشتر از شعر آزاد برای بیان اندیشه‌های پیچیده و فلسفی استفاده می‌کند.
5. شعر رباعی
شعر رباعی، همانطور که از نامش پیداست، از چهار مصرع تشکیل می‌شود. در این نوع شعر، معمولاً از قافیه‌های “AABA” استفاده می‌شود. رباعی‌ها اغلب در بیان معانی عمیق و حکمت‌آمیز به کار می‌روند و از جمله سبک‌های مشهور و محبوب در ادبیات فارسی هستند. یکی از شاعران برجسته در این سبک، عمر خیام است.
6. شعر قصیده
قصیده یک شعر بلند و متداول در ادب فارسی است که در مدح یا مذمت یک فرد یا موضوعی خاص سروده می‌شود. قصیده‌ها معمولاً از ۱۵ تا ۱۰۰ مصرع طول دارند و اغلب در آغاز به تعریف و تمجید از یک شخصیت برجسته یا یک ویژگی طبیعی می‌پردازند. قصیده در دوران کلاسیک در دربارها برای ستایش حکام و بزرگان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
7. شعر مسمط
شعر مسمط در واقع نوعی شعر بلند است که دارای بخش‌های متعدد و معمولاً از هفت یا نه مصرع تشکیل می‌شود. این نوع شعر به صورت چهارپاره یا بیشتر نوشته می‌شود و هر مصرع با قافیه‌های یکسان پایان می‌یابد. مسمط‌ها معمولاً در مباحث حماسی، اجتماعی یا عاشقانه به کار می‌روند.
8. شعر هجایی
شعر هجایی نوعی شعر است که در آن وزن‌های هجایی و کوتاه و بلند بودن هجای هر کلمه اهمیت دارند. در این نوع شعر، تقسیم‌بندی‌های دقیق برای تعداد هجاها و دقت در آهنگ موسیقیایی به کار می‌رود.
9. شعر تصویری
در شعر تصویری، شاعر بیشتر به استفاده از تصاویر بصری و حسی می‌پردازد. شعر تصویری معمولاً در آن از توصیف‌های دقیق و ملموس برای بیان احساسات و افکار شاعرانه استفاده می‌شود. در این نوع شعر، اغلب احساسات به طور غیرمستقیم و از طریق تصاویر ذهنی بیان می‌شود.
10. شعر شعری-حماسی
این نوع شعر معمولاً در قالب‌های بلند و برای روایت داستان‌ها و افسانه‌های حماسی و تاریخی به کار می‌رود. شاعر در این نوع شعر به توصیف حماسه‌ها، جنگ‌ها، دلاوری‌ها و سرنوشت‌های قهرمانانه می‌پردازد. یکی از نمونه‌های برجسته این شعر شاهنامه فردوسی است.
11. شعر اجتماعی
شعر اجتماعی به اشعار گفته می‌شود که برای بیان مسائل اجتماعی و سیاسی سروده می‌شوند. این نوع شعر معمولاً به نقد وضع موجود جامعه، فساد و تبعیض‌ها می‌پردازد و در بسیاری از موارد برای آگاهی‌بخشی و اصلاح جامعه نوشته می‌شود.
12. شعر فلسفی
شعر فلسفی اغلب به بررسی مسائل عمیق و انتزاعی مانند مفهوم هستی، مرگ، حقیقت و معنای زندگی می‌پردازد. این نوع شعر می‌تواند هم به صورت آزاد و هم در قالب‌های سنتی سروده شود و معمولاً برای تفکر و تأمل بیشتر مخاطب را درگیر می‌کند.
این‌ها انواع مختلف شعر در ادبیات فارسی هستند. هر نوع شعر ویژگی‌های خاص خود را دارد و می‌تواند برای بیان احساسات، افکار، یا نقدهای اجتماعی و سیاسی به‌کار رود.