وقتی کتابی (فارغ از نوع محتوای آن) به رشته تحریر درمی‌آید، می‌بایست ضوابطی وجود داشته باشد که به‌واسطه آن ضوابط حقوق مادی و معنوی مؤلف، انتشارات و دست‌اندرکاران مهم در تولید این کتاب رعایت شود. ضوابط حقوقی تعیین شده برای پدیدآورندگان آثار علمی و اشاعه کنندگان آن‌ها حقوق مادی و معنوی است.
حقوق مادی کتاب در چاپ اثر
منظور از حقوق مادی در چاپ کتاب دستمزدی است که مؤلف یا مترجم و ناشر به جهت پدیدآوردن و اشاعه و نشر کتاب دریافت می‌کنند.
در تمام دنیا وقتی پدیدآورنده‌ای کتابی را تولید می‌کند جهت انتشار آن با ناشرینی ارتباط برقرار می‌کند. در این ارتباط شرایط و ضوابط مختلفی وجود دارد که طرفین بر اساس آن‌ها با یکدیگر تفاهم می‌کنند.
حقوق مادی هم متعلق به پدیدآورنده است و هم متعلق به ناشر کتاب.
معمولاً ناشرین از روش‌های مختلفی برای ارائه حقوق مادی استفاده می‌کنند. برحسب نوع کتاب و یا مؤلف و موارد دیگر، شاید ناشر در آغاز وجهی کلی به مؤلف ارائه کند و حقوق مادی اثر را تا انتها به مالکیت خود درآورد.
یا ممکن است ناشر و مؤلف یک قرارداد درصدی داشته باشند. در این قرارداد درصدی برحسب قیمت کتاب و تعداد تیراژ تصمیم‌گیری می‌شود.
برای مثال اگر ۱۰ درصد از کل فروش برای مؤلف باشد حقوق مادی مؤلف به این صورت حساب خواهد شد که ۱۰ درصد ضربدر قیمت کتاب و تعداد تیراژ خواهد شد و نهایتاً عدد بدست آمده درصد فروش کتاب خواهد شد که می‌بایست به مؤلف پرداخت شود.
این حقوق شامل موارد زیر است:
- حق تکثیر: نویسنده یا ناشر حق دارد نسخه‌های متعدد از اثر را چاپ و منتشر کند و از فروش آن‌ها سود ببرد.
- حق توزیع: نویسنده یا ناشر حق دارد اثر را توزیع کرده و در دسترس عموم قرار دهد.
- حق اجرای عمومی: نویسنده می‌تواند از هرگونه اجرای عمومی اثر خود، مانند نمایش، قرائت، یا اجراهای دیگر، بهره‌برداری مالی کند.
- حق ترجمه: نویسنده یا ناشر حق دارد اثر خود را به زبان‌های دیگر ترجمه کرده و از فروش نسخه‌های ترجمه‌شده سود ببرد.
- حق اقتباس: نویسنده یا ناشر حق دارد اثر خود را برای استفاده در رسانه‌های دیگر مانند فیلم، تلویزیون، یا تئاتر اقتباس کند.
- حق بهره‌برداری از حقوق فرعی: این شامل حق فروش حقوق فرعی مانند حق استفاده از اثر برای تبلیغات، کالاهای جانبی، یا سایر اهداف اقتصادی است.
حقوق معنوی کتاب در چاپ اثر
حق بعدی یک اثر، حق معنوی میباشد. حق معنوی غیرقابل انتقال میباشد و حتی در صورت موافقت پدیدآورنده برای انتقال اثر به شخص دیگر نمی‌توان فرد جدید را دارای حق معنوی نسبت به کتاب دانست.
حق معنوی به ویراستاران، صفحه‌آرا و افرادی که در تهیه کتاب نقشی مشابه با افراد ذکر شده داشتند این اجازه را می‌دهد که درباره کتاب اظهارنظر کنند.
به این افراد حق کپی‌رایت تعلق نمی‌گیرد اما می‌توانند درباره محتوای کتاب به فراخور سؤالاتی که در تخصص آن‌ها ایراد می‌شود پاسخ دهند و یا اظهارنظر کنند.
توجه: بسیاری از مؤلفان این سؤال را بارها مطرح نموده‌اند که حقوق مؤلف تا چه زمانی برحسب قراردادی که با انتشارات بسته‌اند جاری خواهد بود. این احتمال وجود دارد که مؤلف فوت نماید و در اینصورت حق مادی وی به چه ترتیب خواهد شد؟
در ایران ۵۰ سال بعد از فوت مؤلف، تمامی حقوق مادی اثر برای ناشر خواهد بود.
این حقوق به طور کلی شامل موارد زیر است:
- حق انتساب: نویسنده حق دارد به‌عنوان خالق اثر شناخته شود و نام او به‌طور صحیح بر روی کتاب درج شود.
- حق تغییر: نویسنده حق دارد تغییرات اساسی در اثر خود ایجاد کند و از تغییرات غیرمجاز و تحریف اثر خود جلوگیری کند.
- حق حفظ اصالت: نویسنده حق دارد از تغییرات غیرمجاز در محتوا، عنوان، و ساختار اثر خود جلوگیری کند.
- حق جلوگیری از تحریف: نویسنده می‌تواند از هرگونه تحریف، نقص، یا سوء استفاده از اثر خود جلوگیری کند.
- حق حرمت: نویسنده می‌تواند از تحقیر، توهین، یا استفاده نادرست از اثر خود جلوگیری کند.
ثبت و حفظ حقوق نویسنده
- ثبت حقوق: برای حفظ و تضمین حقوق معنوی و مادی، نویسنده می‌تواند اثر خود را به ثبت برساند. در بسیاری از کشورها، ثبت اثر به‌طور رسمی به حفظ و حمایت از حقوق نویسنده کمک می‌کند.
- قراردادها: نویسنده و ناشر باید قراردادهای مشخصی در مورد حقوق مادی و معنوی امضا کنند که شامل جزئیات نحوه استفاده، توزیع، و بهره‌برداری از اثر باشد.
- مشاوره حقوقی: در بسیاری از موارد، مشاوره با وکیل متخصص در حقوق مالکیت معنوی می‌تواند کمک کننده باشد تا از حقوق خود به‌طور کامل آگاه شده و از آن‌ها محافظت کنید.
آثار نقض حقوق نویسنده
- تکثیر غیرمجاز: استفاده یا چاپ نسخه‌های غیرمجاز از اثر بدون اجازه نویسنده.
- تغییر غیرمجاز: تغییرات در اثر که به‌طور غیرمجاز انجام شده و با نظر نویسنده سازگار نیست.
- عدم نسبت صحیح: عدم ذکر نام نویسنده یا نسبت نادرست اثر به دیگران.
پیشنهادات برای حفاظت از حقوق
- ثبت اثر: ثبت اثر در سازمان‌های مربوطه برای حفاظت از حقوق.
- قراردادهای قانونی: امضای قراردادهای رسمی و دقیق با ناشران و دیگر طرفین.
- آگاهی از قوانین: آگاهی از قوانین مربوط به حقوق مالکیت معنوی در کشور خود و در سطح بین‌المللی.
حفاظت از حقوق مادی و معنوی نویسنده به حفظ اصالت و ارزش اقتصادی اثر کمک می‌کند و به نویسنده این امکان را می‌دهد که از تلاش‌های خلاقانه خود بهره‌برداری کند.
نکته: جهت کسب اطلاعات بیشتر منوی انواع قراردادهای چاپ کتاب را مطالعه فرمایید.