صحافی بخش مهمی از فرآیند چاپ و نشر است. انتشار محصولات با کیفیت، بدون صحافی مناسب، ارزش، زیبایی و دوام کار را کاهش می‌دهد.
در فرآیند طراحی تا چاپ یکی از مراحل بسیار ظریف، سرنوشت‌ساز و مؤثر در قیمت نهایی و کیفیت محصول، صحافی است. کارهای نفیس بسیاری می توانند با صحافی غیر حرفه‌ای از بین بروند.
تاریخچه صحافی کتاب
تاریخ‌دانان تاریخ جلدسازی را متفاوت بیان کرده‌اند. بعضی آن را هم‌زمان با شکل‌گیری کتاب دانسته‌اند. فن صحافی به‌وسیله به هم بستن کناره صفحات به یکدیگر، پس از رواج استفاده از پارشمن (نوشتن روی پوست حیوانات) معمول شد.
در نخستین کتاب‌های صحافی شده، صفحات کتاب را میان دو تخته ضخیم قرار می‌دادند و تخته‌ها را با چفت یا نوار، یا بندهای چرمی می‌بستند. ماده‌ای که معمولاً برای پوشش به‌کار می‌رفت از جنس چرم بود، ولی عاج، نقره، طلا، ابریشم و مخمل نیز گزینه‌های دیگر بودند.
تا قرن دوم بعد از میلاد، کتاب به شکل امروزی وجود نداشت. در مصر، رفته رفته طومارهای پاپیروس جای خود را به ورق‌های پاپیروس و یا پوست دادند. کتاب‌های مقدس مربوط به این دوره، مستطیل شکل بودند و برگه‌های آن‌ها از ته به یکدیگر دوخته شده بود.
این کتاب‌ها را برای حفاظت بیشتر با جلدهای محکمی که از باقی مانده‌های پاپیروس و یا تکه‌های چوب درست شده بود، می‌پوشاندند. با گذشت زمان و پیشرفت دباغی پوست و به وجود آمدن پارشمن، چرم نازکی روی این جلد می‌کشیدند و حتی آن را با طرح‌های طلایی تزیین می‌کردند.
در گذشته به این حرفه ورّاقی نیز می‌گفتند، که شامل مواردی چون نسخه‌نویسی و تهیه رونوشت و تکثیر کتاب و موارد دیگری نیز می‌شد.
وسایل مورد استفاده در صحافی کتاب
صحافی کتاب نیازمند مجموعه‌ای از وسایل و ابزارها است که به اجرای دقیق و حرفه‌ای فرآیند صحافی کمک می‌کند. بسته به نوع صحافی مورد استفاده (مانند ته‌دوخت، چسب‌کاری، گالینگور و غیره)، ابزارها و وسایل ممکن است متفاوت باشند. در ادامه به معرفی وسایل عمومی و خاص مورد استفاده در صحافی کتاب می‌پردازیم:
1. ابزارهای عمومی صحافی
- قیچی و کاتر: برای برش دقیق صفحات، جلد، و مواد مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- خط کش و ابزار اندازه‌گیری: برای اندازه‌گیری دقیق و برش‌های منظم.
- گیره و نگهدارنده: برای ثابت نگه‌داشتن صفحات و جلد در حین چسباندن و دوخت.
- چسب:
- چسب کاغذ: برای چسباندن صفحات و جلد. معمولاً از چسب‌های مخصوص کتاب‌سازی استفاده می‌شود.
- چسب گرم (Hot Glue): برای برخی روش‌های صحافی که نیاز به چسبندگی سریع دارند.
2. ابزارهای صحافی ته‌دوخت
- دستگاه دوخت (Sewing Machine): برای دوخت صفحات کتاب به همدیگر. این دستگاه‌ها می‌توانند دستی یا اتوماتیک باشند.
- دستگاه سوراخ‌کن (Hole Puncher): برای ایجاد سوراخ‌های لازم در صفحات جهت دوخت. این دستگاه‌ها به طور دقیق و یکنواخت سوراخ‌های مورد نیاز را ایجاد می‌کنند.
- دوخت‌های مخصوص:
- سوزن‌های دوخت: سوزن‌های مخصوص دوخت صفحات.
- نخ‌های دوخت: نخ‌های مقاوم که برای دوخت صفحات به کار می‌روند.
3. ابزارهای صحافی چسبی
- دستگاه چسب‌کاری (Glue Machine): برای اعمال چسب بر روی لبه‌های صفحات و جلد به طور یکنواخت.
- غلطک چسب: برای پخش یکنواخت چسب بر روی صفحات.
- قالب‌های چسب (Glue Templates): برای اطمینان از اینکه چسب به طور صحیح و یکنواخت در نقاط مورد نظر قرار گیرد.
4. ابزارهای صحافی گالینگور
- دستگاه‌های برش و زاویه‌ساز: برای برش جلد و مقوا به اندازه‌های مشخص و با دقت.
- دستگاه‌های پرس: برای پرس کردن جلد و صفحات به طور محکم و بهینه.
- برچسب‌ها و قالب‌های جلد: برای طراحی و اعمال جلد بر روی کتاب.
5. ابزارهای صحافی شومیز (Paperback)
- دستگاه بایندینگ (Binding Machine): برای صحافی جلد نرم به صفحات. این دستگاه‌ها ممکن است برای چسب‌کاری یا فنر زدن استفاده شوند.
- پرس کتاب: برای فشرده‌سازی و ایجاد اتصال محکم بین صفحات و جلد.
6. ابزارهای تکمیلی صحافی
- حاشیه‌ساز (Margin Maker): برای ایجاد حاشیه‌های منظم و دقیق در صفحات.
- چاقوی کاغذ (Paper Cutter): برای برش دقیق صفحات به اندازه نهایی.
- سایزدهنده (Trimmer): برای اصلاح و اندازه‌گیری نهایی صفحات و جلد.
استفاده از ابزارها و وسایل مناسب در فرآیند صحافی کتاب به تضمین کیفیت، دوام، و ظاهری حرفه‌ای کمک می‌کند. بسته به نوع صحافی مورد نظر و نیازهای خاص پروژه، ممکن است نیاز به استفاده از ابزارها و دستگاه‌های مختلفی باشد. انتخاب صحیح این ابزارها به بهینه‌سازی فرآیند صحافی و تولید کتاب با کیفیت کمک می‌کند.
فرآیند صحافی کتاب
صحافی به‌طورکلی چهار مرحله دارد:
۱. ترکیب‌بندی
ترکیب‌بندی عبارت است از یکجا و کنار هم گذاشتن صفحات کتاب به ترتیب شماره صفحه. این مرحله از چهار عمل، تشکیل می‌شود:
الف) تا کردن. در این عمل که با دست یا ماشین انجام می‌گیرد، اوراق بزرگ چاپی که چند صفحه بر پشت و روی آن چاپ شده است طوری تا می‌شوند که صفحات پشت سر هم قرار گیرند، ورق تاخورده را یک فرم چاپی می‌نامند و معمولاً مضربی از ۴ است؛
ب) لَت گذاشتن. منظور از آن، گذاشتن بعضی صفحات رنگی مخصوص، نقشه یا تصاویر خارج از متن، بین صفحات یک فرم است. این کار با دست انجام می‌گیرد؛
ج) مرتب کردن. در صحافی کنار هم گذاشتن فرم‌های متعدد یک کتاب را به‌گونه‌ای که صفحات کتاب به‌دنبال هم قرار گیرند، مرتب کردن می‌گویند. این عمل، در صحافی ماشینی به‌وسیله ماشین‌های ترتیب انجام می‌گیرد؛
د) دوختن. پس از مرتب کردن فرم‌ها، ته فرم‌های هر جلد باید به یکدیگر دوخته شود. این کار به دو روش ته‌دوزی و کناره‌دوزی انجام می‌گیرد. البته کتاب‌های ارزان قیمت را اساساً ته‌دوزی نمی‌کنند، بلکه بسیاری از آن‌ها را به کمک ماشین مخصوص، به طریقه ته‌چسب، صحافی می‌کنند. بعضی اوقات نیز فرم‌های یک کتاب را فقط با کوک فلزی می‌دوزند و با چسب به جلد می‌چسبانند.
۲. شکل‌بندی
در شکل‌بندی کتاب نیز چهار عمل صورت می‌گیرد:
الف) کوبیدن. دوختن فرم‌های کتاب باعث می‌شود در محل عطف تورم پیدا شود. برای از بین بردن این تورم فرم‌ها را تحت‌فشار قرار می‌دهند؛
ب) چسب زدن. برای جلوگیری از شل شدن کوک‌ها در روش ته‌دوخت، لایه‌ای از چسب مخصوص بر سطح عطف کتاب می‌کشند؛
ج) لب بریدن. لبه‌های ناهموار فرم‌های کتاب را پس از دوختن و کوبیدن با ماشین برش می‌برند تا تمامی نسخه‌های کتاب قطع یکسان پیدا کنند؛
د) گردسازی، پشت‌کوبی، و آستربندی. در این مرحله ابتدا سطح عطف کتاب محدّب می‌شود، سپس یک تکه پارچه با سریشم به سطح عطف کتاب چسبانده می‌شود که آن را آستر می‌نامند. در صحافی دستی شیرازه‌ها را به عطف می‌دوزند، ولی در صحافی ماشینی شیرازه‌ها را تنها برای تزیین به دو سر عطف می‌چسبانند.
۳. جلدبندی
جلدبندی شامل سه مرحله است:
الف) جلدسازی. معمولاً جلد کتاب‌ها از مقوا و پارچه یا از کاغذ ضخیم ساخته می‌شود.
برای این کار، ابتدا ورقه‌های بزرگ مقوا را به‌وسیله ماشین برش در اندازه مطلوب بریده، سپس روی پارچه یا کاغذ ضخیمی که سطح درونی آن چسب خورده، چسبانده می‌شوند و در عین حال باریکه‌هایی از کاغذ ضخیم نیز به‌صورت عطف در فاصله میان هر دو قطعه مقوا بر پارچه زیرین می‌چسبد. سپس لبه‌های اضافی پارچه به طرف توی جلد برگردانده و بر سطح داخلی، دو قطعه مقوا می‌چسبانند؛
ب) چاپ جلد. درج عنوان، نام نویسنده، و دیگر اطلاعات کتابشناختی و بعضی تزیینات روی جلد و عطف کتاب را چاپ جلد می‌نامند. این کار با چاپ به روش عادی و یا به روش طلاکوبی صورت می‌گیرد. در روش اخیر از حروف مخصوص و یا کلیشه و ورقه‌های نازک طلایی یا رنگی استفاده می‌شود؛
ج) جلدگذاری. در این مرحله به سطح دو آستر بدرقه کتاب و پارچه مشبک عطف کتاب چسب می‌زنند و فرم‌های به هم متصل شده را داخل می‌گذارند و با وارد کردن فشار، عطف فرم‌ها را به عطف جلد، و آستر بدرقه‌ها را به سطح داخلی جلد می‌چسبانند. سپس کتاب‌ها را چند ساعت زیر پرس می‌گذارند تا خشک شوند.
4. بسته‌بندی کتاب
پس از چاپ کتاب شما و شرینگ و تسمه‌کشی آن‌ها در بسته‌بندی‌های مخصوص و کارتن‌های مقاومی به شما تحویل می‌گردد که این امر کمک شایانی در نگهداری و مراقبت از کتاب‌ها به شما می‌کند. همچنین باعث عدم آسیب رسیدن به کتاب در طول مدت نگهداری و ارسال‌های پستی می‌شود. ضمناً کمک شایانی در سهولت ارسال و انتقال به کتاب‌فروشی‌ها و مراکز پخش کتاب می‌نماید.
به‌طورکلی فرآیند صحافی به این شکل است که فرم‌های چاپ شده متن، به‌وسیله دستگاه مخصوص تا کردن برگه‌ها و بر اساس قطع کتاب، تا شده، سپس به‌وسیله ماشین صحافی ترتیب می‌شوند.
در این مرحله با توجه به نوع صحافی، ماشین صحافی که می‌تواند چسب، مفتول‌زن، دوخت و جلدسازی باشد، برگه‌ها را به جلد متصل می‌کند. در نهایت برگه‌ها بر اساس قطع استاندارد برش خورده و مرحله صحافی به پایان می‌رسد.
نکته: جهت کسب اطلاعات بیشتر منوی صحافی کتاب را مطالعه فرمایید.