مدرسه، دومین محیط تربیتی است که تأثیر زیادی در آموزش و رشد شخصیت کودکان دارد. دانش‌آموزان حساس‌ترین دوران عمر خود را در مدرسه می‌گذرانند.
نقش مدرسه در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی
مدرسه‌ها نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی بین دانش‌آموزان دارند. در زیر به برخی از این نقش‌ها اشاره می‌کنم:
1. ایجاد محیط کتاب‌خوانی
- کتابخانه‌های مدرسه: فراهم کردن کتابخانه‌های مجهز با کتاب‌های متنوع و جذاب می‌تواند انگیزه‌ای برای دانش‌آموزان باشد تا به کتاب‌خوانی روی بیاورند.
- فضای مطالعه: ایجاد فضاهای آرام و دلپذیر برای مطالعه و کتاب‌خوانی.
2. برگزاری برنامه‌های ترویجی
- هفته‌های کتاب‌خوانی: برگزاری برنامه‌هایی مانند هفته کتاب‌خوانی، نمایشگاه کتاب و کارگاه‌های داستان‌نویسی می‌تواند جذابیت کتاب‌خوانی را افزایش دهد.
- نقش مهم معلمان: معلمان می‌توانند با معرفی کتاب‌های مناسب و برگزاری بحث‌های گروهی درباره آن‌ها، علاقه‌مندی دانش‌آموزان را به کتاب‌خوانی تحریک کنند.
3. توسعه مهارت‌های خواندن
- آموزش مهارت‌های خواندن: تدریس تکنیک‌های خواندن مؤثر و تحلیل متن می‌تواند به درک بهتر مطالب کمک کند.
- تشویق به نوشتن: ترغیب دانش‌آموزان به نوشتن نظرات و تحلیل‌های خود درباره کتاب‌ها، موجب عمیق‌تر شدن درک آن‌ها از متون خواهد شد.
4. ایجاد عادات مطالعه
- برنامه‌ریزی زمان مطالعه: ایجاد زمان‌های خاص در طول روز برای مطالعه کتاب‌های انتخابی.
- تشویق به خواندن در خانه: ترویج عادت خواندن در خانواده و در خانه از طریق مشاوره به والدین.
5. استفاده از فناوری
- کتاب‌های الکترونیکی و صوتی: معرفی منابع دیجیتال و کتاب‌های الکترونیکی می‌تواند جذابیت کتاب‌خوانی را برای دانش‌آموزان افزایش دهد.
- برنامه‌های آموزشی آنلاین: استفاده از پلتفرم‌های آنلاین برای تشویق به کتاب‌خوانی و بحث درباره کتاب‌ها.
6. ایجاد ارتباط با نویسندگان
- برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌ها: دعوت از نویسندگان برای برگزاری کارگاه‌ها و جلسات گفت‌وگو با دانش‌آموزان، می‌تواند انگیزه زیادی برای مطالعه و نوشتن ایجاد کند.
نقش مدیر و معلم در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی
اگر عوامل تربیتی در مدرسه بخوبی وظیفه خود را انجام دهند می‌توان به سعادت و ترقی جامعه در آینده بطور کامل امیدوار بود. مدیر، معلّم از جمله عواملی هستند که تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکان و نوجوانان دارند که در این قسمت به نقش و تأثیر هر کدام اشاره می‌کنیم.
الف) مدیر مدرسه
نقش مدیر در مدرسه به‌عنوان محور اصلی فعالیت‌های آموزشی و پرورشی، بسیار حساس و تعیین‌کننده است. تجربه نشان داده است موفقیت مدرسه در امور مختلف بستگی زیادی به آگاهی، درایت و برنامه‌ریزی مدیر آن دارد.
یکی از شرط‌های اصلی رسیدن به نتایج مطلوب در ایجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش‌آموزان آگاهی و علاقه مدیر مدرسه نسبت به این کار است اگر مدیران مدارس به اهمیّت کار معتقد شوند و خود، محور حرکت باشند سایر عوامل موجود در مدرسه به یاری آن‌ها آمده و موفقیت را قطعی می‌کند.
ب) نقش معلم
پس از جدا شدن کودک از محیط خانواده، معلم محبوب‌ترین و بانفوذترین فردی است که رفتار کودک را تحت تأثیر جدی خود قرار می‌دهد هر چند این تأثیر در تمام طول دوران تحصیل وجود دارد ولی دانش‌آموزان دوره ابتدایی بیشتر از دیگران تحت تأثیر افکار، عقاید و رفتار معلم خود قرار می‌گیرند.
آن‌ها معلم را به‌عنوان یک الگو می‌پذیرند و کارهای او را سرمشق خود قرار می‌دهند. اگر معلم بخواهد کودکان را به مطالعه و خواندن علاقه‌مند کند، لازم است ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند این لذت را به آن‌ها انتقال دهد. یکی از راه‌های ابراز این لذت خواندن داستان در کلاس است. همچنین نشان دهد که برای کتاب‌ها ارزش قائل است.
ج) روش تدریس معلم
علاوه بر تأثیر عمیقی که معلم به‌عنوان الگو در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی دارد روش تدریس او نیز یکی از عوامل مؤثر در کسب موفقیّت است اگر بخواهیم مطالعه و کتاب‌خوانی را در متن فعالیت‌های آموزش و پرورش وارد کنیم ناگزیریم از روش‌هایی استفاده کنیم که دانش‌آموز نیاز به کتاب غیردرسی و مطالعه پیگیر را با تمام وجود احساس کند.
یکی از این برنامه‌ها استفاده از روش‌های تدریس است که دانش‌آموزان را به سوی مطالعه کتاب هدایت می‌کند یعنی روش تدریس فعّال که می‌تواند دانش‌آموزان را به صحنه فعالیت بکشاند. خوشبختانه کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی با طراحی فعّالیت کتاب‌خوانی گامی بسیار مثبت در جهت هدایت شاگردان به مطالعه و کتاب‌خوانی برداشته است.
به‌طورکلی روش تدریسی که دانش‌آموزان را به کتابخانه و جستجو در جهان پیرامونشان هدایت کند و آن‌ها را به مطالعه و تحقیق وا دارد از بهترین روش‌های تدریس است. در تدریس باید روش معلم محوری کنار رود و استفاده صرف از کتاب درسی به‌عنوان یک محور از میان برداشته شود تا نتیجه مطلوب از آموزش بدست آید.
معلم نباید همه سؤال‌های دانش‌آموزان را به راحتی پاسخ دهد بلکه باید با انتخاب و معرّفی کتاب‌های مناسب زمینه‌ای فراهم کند که دانش‌آموز مطالب مورد نیاز خود را از طریق کتاب و مطالعه بدست آورد حتی برای ایجاد انگیزه بیشتر در اوایل کار می‌تواند نشانی دقیق مطالب و صفحه‌ها را نیز بدهد.
همچنین معلم می‌تواند پیش از شروع درس جدید کتاب‌هایی را که مکمّل بحث آن است و با توانایی‌های دانش‌آموزان نیز همخوانی دارد انتخاب و به آن‌ها معرفی کند. اگر معلم هر جلسه همراه خود کتابی به کلاس آورد، به‌عنوان یک الگوی رفتاری مورد توجه دانش‌آموزان قرار می‌گیرد.
معلم آگاه و خردمند برای تنوّع در کلاس درس و برای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه کتاب‌ها و نشریه‌ها، کتاب یا مجله‌ی همراه خود به کلاس آورده و نکته‌ای کوتاه و شیرین برای دانش‌آموزان می‌خواند و این‌گونه بطور مستقیم شیرینی و لذت مطالعه و مراجعه به کتاب را در کام تشنه دانش‌آموزان می‌ریزد و بدین‌وسیله مهر و علاقه دانش‌آموزان را نیز به خود جلب می‌کند.
نقش کتابخانه در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی
الف) کتابخانه مدرسه
کتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مرکزی و روح مدرسه است و حتی بیجا نیست اگر از کتابخانه به‌عنوان قلب مدرسه یاد کنیم. چرا که این مکان می‌تواند به فضایی برای تغذیه فکری و روحی همه دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه تبدیل شده و تأثیری شگفت و عمیق بر پیشرفت و سعادت آینده همه دانش‌آموزان بگذارد. کتابخانه مدرسه دارای دو نقش و وظیفه عمده میباشد.
- ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکانی که هیچ زمینه قبلی برای مطالعه کتاب‌های غیردرسی نداشتند و خانواده‌های آن‌ها به هر دلیل نتوانستند برای علاقه‌مندی آن‌ها به مطالعه و کتاب کاری انجام دهند.
- تقویت انگیزه مطالعه در کودکانی که قبلاً زمینه مطالعه در خانواده آن‌ها وجود داشت و تا حدی به خواندن و مطالعه کتاب علاقه‌مند هستند و تغذیه روحی این دانش‌آموزان با کتاب‌های مورد نیازشان.
طبیعی است که کتابخانه مدرسه برای هر گروه از این دانش‌آموزان باید برنامه‌های خاصی را تدارک ببیند و حتی می‌تواند از وجود دانش‌آموزان گروه دوم برای تشویق گروه اول استفاده کرد.
فضایی که برای کتابخانه انتخاب می‌شود علاوه بر بزرگ بودن باید از جذابیت کافی نیز برخوردار باشد. برای این منظور باید به تزئین و زیبایی آن توجه کرد البته مقصود تزئین‌های پرهزینه و شلوغ نیست بلکه می‌توان با استفاده از تابلوهای زیبای نقاشی که طبیعت، گل‌ها و گیاهان را به تصویر کشیده‌اند بر جذاّبیت محیط کتابخانه افزود.
فضای فیزیکی کتابخانه عامل مهمی برای علاقه‌مندی دانش‌آموزان به مطالعه میباشد. چه خوب است از کتابخانه به‌عنوان کارگاه آموزشی استفاده شود. تشکیل بعضی از کلاس‌های ادبیات فارسی، انشاء، تاریخ و… در کتابخانه آموزشگاه و استفاده از این مکان به‌عنوان کارگاه آموزشی درس‌های مذکور در اهمیّت و اعتبار کتابخانه افزوده و انگیزه‌ای برای استفاده بیشتر دانش‌آموزان از کتابخانه را فراهم می‌کند.
آموزش روش‌های پژوهش مطالعه و تحقیق درباره موضوع‌های درسی، طبقه‌بندی کتاب‌ها، چگونگی استفاده از کتابخانه، روش یادداشت‌برداری و… از جمله برنامه‌هایی است که باید در این کارگاه آموزش داده شود.
ب) کتابخانه کلاسی
برای حل مشکل فضای کتابخانه باید در فکر راه‌های مناسبی باشیم. با بهره‌وری از امکانات و شرایط موجود بیشترین استفاده را در جهت ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی و علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به کتاب ببریم. ما نمی‌توانیم نداشتن کتاب و کتابخانه را بهانه‌ای برای نداشتن کتاب‌خوان قرار دهیم.
برای جبران بخشی از کمبود فضای کتابخانه در مدارس ایجاد کتابخانه‌های کلاسی راه‌حل مناسبی است زیرا این راه یکی از ساده‌ترین و موفق‌ترین روش‌های حل مشکل فضای کتابخانه و در دسترس قرار دادن کتاب برای دانش‌آموزان است.
کتابخانه کلاسی فواید زیر را دارد:
- به هزینه زیادی احتیاج ندارد و تا حدی مشکل کمبود فضای مناسب برای کتابخانه را حل می‌کند.
- در تمام ساعت کار دبستان، کودکان به آن دسترسی دارند و گرفتن کتاب تشریفات خاصی ندارد.
- کودکان هر روز با دیدن کمد کتابخانه نسبت به مطالعه راغب‌تر می‌شوند و کتاب‌ها متناسب با سن و ذوق دانش‌آموزان انتخاب می‌شوند.
- معلم می‌تواند به هنگام تدریس از کتاب‌ها استفاده کند تا بر علاقه‌مندی دانش‌آموزان بیفزاید.
- با واگذاری بخشی از کار کتابخانه به دانش‌آموزان حس مسئولیت‌پذیری در آن‌ها تقویت می‌شود.