ویراستاری کتاب
ویراستاری کتاب
ویراستاری کتاب در انتشارات کتیبه نوین
تیم ویراستاران مجرب انتشارات کتیبه نوین، با همکاری متخصصین رشته‌های مختلف، ویراستاری کتاب‌های علمی و دانشگاهی و ویراستاری کتاب‌های عمومی، همچنین ویراستاری کتاب‌های ادبی را در کوتاه‌ترین زمان به انجام می‌رساند.
ویراستاران انتشارات کتیبه نوین با در نظر گرفتن استانداردهای لازم و تجارب سال‌ها فعالیت خود سعی می‌نمایند تا خدمات ویراستاری کتاب را با بالاترین کیفیت و نازل‌ترین قیمت ارائه دهند.
نکته: لازم به ذکر است در انتشارات کتاب کتیبه نوین ویراستاری به دو زبان فارسی و انگلیسی انجام می‌گیرد.
حیطه فعالیت ویراستاری کتاب در انتشارات کتیبه نوین شامل:
1. ویراستاری کتاب‌های علمی و دانشگاهی
-
ویراستاری کتاب‌های علوم پایه
-
ویراستاری کتاب رشته‌های فنی و مهندسی
-
ویراستاری کتاب رشته‌های تجربی و پزشکی
-
ویراستاری کتاب رشته‌های علوم انسانی
-
ویراستاری کتاب رشته‌های هنر و معماری
2. ویراستاری کتاب‌های عمومی
-
ویراستاری کتاب‌های اجتماعی
-
ویراستاری کتاب‌های آموزشی و پرورشی و …
3. ویراستاری کتاب‌های ادبی
-
ویراستاری کتاب‌های ادبیات
-
ویراستاری کتاب‌های شعر
-
ویراستاری کتاب‌های رمان و داستان
4. ویراستاری کتاب‌های دینی و مذهبی
5. ویراستاری کتاب‌های دفاع مقدس
6. ویراستاری کتاب‌های کودک و نوجوان
در ادامه برای آشنایی نویسندگان با ویراستاری به ارائه توضیحاتی می‌پردازیم:
ویراستار کیست؟
ویراستار فردی است که با بررسی محتوای اثر، آن را از ابعاد مختلف بهبود می‌بخشد. او متنی را که نویسنده تولید کرده است، بررسی می‌کند و با استفاده از شیوه‌نامه‌های ویرایش، ویرایش متن را بر اساس محتوا و جنس اثر انجام می‌دهد و آن را آمادهٔ انتشار می‌کند.
یک ویراستار به‌صورت عمومی باید بتواند متن را از لحاظ دستور زبان، علائم نگارشی، مشکلات محتوایی و… بررسی کند و آن را بهبود بخشد اما در یک گام بالاتر، یک ویراستار باتجربه با دیدی منسجم به اثر، سوءبرداشت‌ها و انحراف‌های آن را رفع می‌کند و متنی با لحن مناسب به خواننده تحویل می‌دهد.
وظیفهٔ یک ویراستار چیست؟
وظایف ویراستار می‌تواند بر اساس جنس محتوا، محل فعالیت او، سمت او در ویراستاری و زمینهٔ انتشار اثر متفاوت باشد اما به‌صورت‌کلی برخی از وظایف ویراستاری شامل موارد زیر است:
- بررسی غلط‌های تایپی، نشانه‌های نگارشی، غلط‌های املایی، مشکلات نیم‌‌فاصله، پاراگراف‌بندی صحیح و… رفع این اشکالات در حوزهٔ ویرایش فنی قرار می‌گیرد. ویرایش فنی در زیباسازی ظاهر متن مؤثر است و باعث کاهش خطا در هنگام مطالعه می‌شود.
- استفادهٔ صحیح از شیوهٔ دستور زبان، پرهیز از شکسته‌نویسی و یکدست‌کردن لحن نوشته در سراسر متن، از دیگر وظایف ویراستار است. در این مرحله از ویرایش بهتر است ویراستار با همفکری نویسندهٔ اثر، لحن و بیان نوشته را ویرایش کند؛ چراکه صاحب اثر ممکن است نظراتی را در نحوهٔ بیان موضوعات داشته باشد و ویراستار با نداشتن اطلاعات لازم خط فکری نوشته را بر هم زند.
- یکی از تفاوت‌های اساسی ویراستار با نویسنده، آشنایی با دانشی فراتر از محتوای اثر است. ازآنجاکه یکی از وظایف اساسی ویراستار، جایگزین‌کردن کلمات با یکدیگر است، باید بداند که هنگام ترکیب و حذف اصطلاحات، چگونه محتوای اثر را دچار دگرگونی نکند.
معیارهای انتخاب ویراستار
نویسندگان برای انتخاب ویراستار باید معیارهایی را در نظر بگیرند که مهم‌ترین آنان به شرح زیر است:
- تسلط به زبان مادری و حداقل تسلط به یک زبان خارجی
- تسلط به جنبه‌های مرتبط با نشر و روند تولید، پخش و فروش کتاب
- آشنایی کافی با فضا، محیط، مکان، مواد و مصالح، ابزارها و راه و روش‌های تولید آثار
- امانتداری، رازداری و قابلیت اتکا و اطمینان
- قدرت تصمیم‌گیری و اعمال تصمیم در روند کار
تعریف ویرایش و کاربرد آن
ویرایش، یک واژه‌ی فارسی است که در برابر کلمه (Editing) انگلیسی نهاده شده است و بیشتر دست‌اندرکاران نشر کتاب و مجلات آن را پذیرفته‌اند. ویرایش از لحاظ دستوری اسم مصدر است و مصدر آن ویراستن است و معناهای مختلف آن در فرهنگ معین ذیل کلمه ((پیراستن)) آمده است.
ویرایش، دانشی منطق پایه است که به درست کردن نادرستی‌ها، زدودن کاستی‌ها، رسا کردن معنی، روان کردن و فارسی کردن نوشته، سامان دادن به سازه‌ها، و هم‌خوان کردن نوشته با قواعد و شیوه‌های مشخص ویرایش می‌پردازد و یا مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و هنری است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه و بازنمود مطلب نوشته شده و یا تصحیح خطاها و نواقص احتمالی آن، و یا مدیریت امور مربوط به انتشار متن است. در تعریفی دیگر ویرایش مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و هنری است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه و باز نمود مطالب نوشته شده و یا تصحیح خطاها و یا نواقص احتمالی آن و یا اداره امور به انتشار متن است.
- ویرایش در کار نشر به معنای افزودن یا کاستن مطالب یا تصحیح متن‌هایی است که برای چاپ و نشر آماده می‌شوند. واژه‌ی ویرایش به معنای edition یک کتاب نیز به کار می‌رود.
- اگر کتابی بار دیگر بدون تغییر چاپ شود، برای مشخص کردن چاپ، بر حسب شمارش دفعات چاپ، عبارت‌های چاپ دوم، چاپ سوم، ….. به کار می‌رود.
- اگر در متن کتاب تغییرهایی رخ دهد و مطالب جدیدی بر آن افزوده و یا کاسته شود برای مشخص کردن آن چاپ عبارت‌های ویرایش دوم، ویرایش سوم ….. به کار می‌رود.
- برای عمل ویرایش کردن، مصدر ویراستن به کار گرفته است و عامل آن ویراستار یا ویرایشگر نام گرفته است.
- هر نوشته‌ای باید از جهات گوناگون محتوا، زبان، دقت، نظم، آراستگی، رعایت علائم نگارشی، رعایت نکات دستوری و املائی و نگارشی بازبینی شود. بازبینی نوشته ویرایش نام دارد.
- ویرایش باید پس از نگارش صورت بگیرد؛ زیرا به هنگام نگارش نویسنده از حالت طبیعی و عادی خود جدا شده و بیشتر به تفکّر، خلاقیّت و آفرینش توجّه می‌کند پس از این مرحله باید نوشته از جهات گوناگون و اصلاح و ویرایش شود. بسیاری از ما ترس اینکه مطلبمان نادرست یا مورد پسند دیگران قرار نگیرد نمی‌نویسیم. ترس مانع تفکر و بروز خلاقیّت می‌شود امّا پس از نگارش می‌توان خطاهای نگارشی و دستوری را اصلاح کرد.
تعریف ویراستاری
هر نوشته قبل از صفحه‌آرایی می‌بایست از جهت‌های گوناگون از جمله دستور زبان، محتوا و… بررسی و بازبینی و اصلاح شود، که به آن ویراستاری گفته می‌شود. و به بیان دیگر ویراستاری مجموعه‌ای از فعالیت‌های علمی و تخصصی است که هدف آن بهبود بخشیدن به ارائه مطالب نوشته شده و تصحیح خطاها و نواقص میباشد.
بخش‌های مختلف ویراستاری
ویراستاری دارای ابعاد مختلفی است و متنی که نوشته می‌شود نیازمند اصلاحات در بخش‌های مختلفی به شرح زیر است:
- ویرایش محتوا؛
- بیان و لحن؛
- صحت و درستی حقایق موجود در متن؛
- نظم و آراستگی متن؛
- نکات دستوری و قواعد؛
- علائم نگارشی و املا؛
- و… .
اصول ویراستاری کتاب
وظیفه اصلی ویراستار، ویرایش متن با رعایت اصول ویراستاری است. به‌گونه‌ای که فهم آن برای خواننده آسانتر شود و متن یکدست باشد. اما ویراستار نمی‌تواند هر تغییری که بخواهد در متن ایجاد کند، بلکه باید ضمن توجه به قوانین ویراستاری، با کمترین تغییر ممکن، متن را ویرایش کند.
گاهی ممکن است متن به بازنویسی نیاز داشته باشد. در آن صورت، ویراستار می‌تواند با در نظر گرفتن موارد زیر، اصول ویراستاری را پیش ببرد.
- تا حد ممکن، از تغییر واژه‌ها و اصطلاحات به‌کاررفته در متن خودداری شود.
- به‌هیچ‌وجه نباید در سبک نویسنده تغییری ایجاد شود.
- نباید مواردی که نویسنده توصیه و تأکید کرده، دستخوش تغییر شود.
- در نقل‌قول مستقیم، «عین» کلمه‌های نویسنده می‌آید و فقط می‌توان ویرایش صوری انجام داد.
- در صورتی که در معنا و مقصود نویسنده تغییر ایجاد شود، ویرایش مجاز نیست.
- فقط لازم است نادرست‌ها درست شود نه اینکه با دخالت سلیقه فردی ویراستار، کلمه درست به کلمه دیگری تغییر کند.
- سعی کنید جمله‌های بلند را به جمله‌های کوتا‌ه‌تری تبدیل کنید. با این کار، درک جمله‌‌ها برای خواننده آسانتر خواهد شد.
- مهم‌ترین اصل ویراستاری، ساده‌نویسی است. در گذشته و به‌‌ویژه در متون ادبی، واژه‌های دشوار و جمله‌های پیچیده زیادی را مشاهده می‌کردیم. اما امروزه اصل ساده‌نویسی بر این نکته تأکید دارد که از واژه‌ها و جمله‌های ساده استفاده شود تا مخاطب بهتر بتواند آن را درک کند.
- وقتی متنی را ویرایش می‌کنید، بعد مدتی چشم‌تان به آن عادت می‌کند و ممکن است متوجه برخی از غلط‌های املایی یا ویرایشی شوید. بنابراین توصیه می‌کنیم مدتی متن را کنار بگذارید. حتی شاید لازم باشد چند روز یا چند هفته به سراغ آن نروید یا از شخص دیگری بخواهید که آن را بخواند.
اهمیت ویراستاری حرفه‌ای کتاب
ویراستاری کتاب فرآیند بسیار مهم و حائز اهمیتی است. اگر کتابی ویرایش‌نشده روانه بازار شود، متن از سوی خوانندگان و جامعه متخصص پس زده می‌شود. کسی حاضر نخواهد شد به کتابی توجه کند که به اندازه کافی صیقل نخورده، علائم نگارشی آن درست نیستند و انسجام کافی ندارد. در ویرایش کتاب هم نیاز است تا ویرایش از نقطه‌نظر فنی، تخصصی و محتوایی انجام شود.
اگر کتابی ترجمه از زبانی دیگر است، نقش ویراستار در آن پررنگ‌تر هم خواهد بود. علت این است که ویراستار باید به تطابق جملات ترجمه کتاب با جملات اصلی متن کاملاً دقت کند و وفاداری متن را هم حفظ نماید. برای این کار نیاز به داشتن تخصص در دو حوزه زبان مبدأ و مقصد وجود دارد.
رجوع به متخصصان ویراستاری برای ویرایش هر محتوایی بسیار ضروری است. متنی که ویرایش نشده است به درستی با مخاطب خود ارتباط برقرار نمی‌کند. اگر نتوانید به طوری گویا و روان مفاهیم موردنظرتان را به مخاطب منتقل کنید، هیچ استقبالی از کتاب نخواهد شد.
ضمن اینکه ویراستاری در لایه‌های زیرین خود، نوعی احترام قائل‌شدن برای مخاطبان هم است. پس اگر کسی اثری را بدون ویراستاری راهی نگاه مخاطبان کند یعنی در درجه نخست کارش را ناقص انجام داده است و در درجات بعدی برای مخاطبان خود ارزش و احترام کافی قائل نشده است.
اگر به‌دنبال رسیدن به موفقیت در دنیای تولید محتوا هستید باید حتماً به ویراستاری توجه کنید. ویراستاری، هنر صیقل‌دادن متون است و کسانی در آن موفق می‌شوند که هم به روانی و گویابودن مفاهیم و محتوای هر اثر واقفند و هم از نظر فنی و ظاهری به‌خوبی می‌توانند هر نوشته را تصحیح کنند.
ویراستاری عمومی کتاب
ویراستاری عمومی مربوط به تمام متون است، ویراستار کتاب را به‌طور کلی بررسی می‌کند. هدف در این نوع ویرایش، این است که دستی به سر و روی متن کشیده شود و اجازه ندهید که هیچ‌گونه غلط املایی، انشایی و محتوایی در آن وجود داشته باشد.
ویراستاری تخصصی و ادبی کتاب
ویراستاری تخصصی کمی تخصصی‌تر است و در آن به بخش‌های تخصصی متن پرداخته می‌شود یعنی ویراستار نقشی علمی دارد و باید متن را از نقطه نظر محتوای صحیح و تخصصی به دقت بررسی کند.
این نوع از انواع ویراستاری، جزء مسائل بسیار تخصصی به شمار می‌آید که تنها از عهده یک سری از افراد برمی‌آید که نسبت به آن رشته خاص و موضوع کتاب مورد نظر کاملا تخصص دارند و می‌توانند چگونگی ویراستاری کتاب را از نظر علمی صورت بخشند یا بار ادبی متن نوشته شده را بیشتر کنند که در این صورت می‌بایست فرد مورد نظر ضمن اطلاع از مباحث علمی و تخصصی مربوط به هر یک از موضوعات خاص، از واژگان و اصطلاحات ادبی بهتر و زیباتری استفاده کنند که نسبت به عبارات و تعابیر عادی بسیار متفاوت می باشد. ویراستاری هر یک از این مسائل در نتیجه باعث می‌شود تا یک کتاب، شکل و قالب یک کتاب بسیار حرفه‌ای و استاندارد را به خود بگیرد تا نویسنده و مؤلف آن بتواند شرایط چاپ کتاب ترجمه‌ای یا تألیفی را برای خود فراهم سازد.
انواع مختلف ویراستاری کتاب در چاپ کتاب
اگر قسمت اصلی کتاب که همان متن است به‌صورت درست آرایش یابد، تأثیر آن دوچندان می‌شود. در واقع ویراستار، مهندس و نگارنده متن کتاب است و آن را آن‌گونه که شایسته باشد می‌آراید. ویرایش به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود که بنابر نوع متن اهمیت هر کدام متفاوت است.
در کل می‌توان کار ویراستار را همانند اساتید راهنما و مشاور در طول نگارش پایان‌نامه یا رساله دکترا قلمداد نمود. همان‌طور که وجود اساتید راهنمای خوب و قوی و ارزش و اعتبار پایان‌نامه را بالاتر می‌برد وجود ویراستاران قوی نیز اعتبار علمی کتاب را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود تا ایرادات و اشکالات اساسی آن رفع و رجوع گردد.
ویرایش تخصصی حتماً باید توسط ویراستار صورت گیرد. دلیل این امر شاید مبتنی بر اصول روان‌شناسی باشد. چرا؟ ممکن است شما به عنوان نویسنده کتابتان را به‌گونه‌ای به رشته تحریر دربیاورید، گویا که تمام مخاطبانتان اطلاعاتی به اندازه شما دارند. اما در واقعیت اینطور نیست.
این ویراستار است که می‌تواند خود را جای مخاطب بگذارد و بررسی کند آیا موضوع به اندازه کافی واضح و گویا بیان شده است یا خیر. بنابراین، تخصص و تسلط کامل ویراستار در ارتباط با موضوع کتاب و البته توانایی بررسی جنبه‌های مختلف اثر از نقطه نظر یک مخاطب باید با در کنار هم عمل کرده تا نتیجه‌ی مطلوب‌تری حاصل کرد.
برخی مؤلفین وجود ویراستار را در فرآیند کار مخصوصاً ویراستاران ادبی و داستانی را نوعی ضعف در کار خویش تلقی می‌کنند و احساس می‌کنند که احتمال دارد ارزش کار خود آن‌ها آنچنان دیده نشود و بیشتر احتمال دارد با وجود یک ویراستار قوی، موفقیت کتاب بیشتر به ویراستار ارتباط داده شود تا به مؤلف.
ولی واقعیت این‌گونه نیست. کتاب و تمامی ارزش و امتیاز آن برای مؤلف میباشد و این نام مؤلف است که بعد از ذکر عنوان کتاب از آن یاد می‌شود. بنابراین، افکار و تعصبات بیهوده بهتر است کنار گذاشته شوند و از این ظرفیت‌ها به خوبی استفاده گردد تا کتاب پدیدار شده، تبدیل به یک کتاب خوب شود.
فرآیند چاپ کتاب یک فرآیند علمی و تخصصی است که در طول آن افراد با دانش و تخصص مختلفی درگیر هستند. زمانی که کار چاپ کتاب شروع می‌شود مؤلف به همراه ناشر سعی می‌کنند تا محتوای اصلی کتاب کمترین اشکالات و ایرادات علمی و فنی را داشته باشد.
یکی از مهارت‌های موجود در فرآیند چاپ کتاب ویراستاری است و به فردی که امور مربوط به ویراستاری کتاب را انجام می‌دهد ویراستار گفته می‌شود.
در ادامه قصد داریم طی مطلبی با عنوان ویراستاری کتاب و انواع مختلف آن در چاپ کتاب به تشریح کامل آن می‌پردازیم:
1. ویرایش صوری (ظاهری یا فنی)
ویرایش صوری یا ظاهری یا فنی همان تغییراتی است که ویراستار در صورت یا ظاهر متن ایجاد می‌کند. در نهایت ویرایش فنی سبب می‌شود تا متن خام به یک متن زیبا، اصولی و آرایش یافته تبدیل گردد تا مخاطب بتواند با آن ارتباط برقرار کند.
ویراستار در این نوع ویرایش سعی می‌کند ریزه‌کاری‌هایی را انجام دهد که خواننده با خواندن کتاب لحظات راحت و بی‌دردسری را سپری کند. بارها از خوانندگان دقیق صحبت کرده‌ایم که کافی است در کتابی که در حال مطالعه آن هستند بیش از ۳ یا ۵ غلط املایی پیدا کنند! احتمال اینکه خواندن کتاب را ادامه ندهند بسیار زیاد است.
فرض کنید چنین خوانندگان دقیقی متوجه شوند که کتاب شکل نوشتاری برخی کلمات را در جاهای مختلف به‌صورت متفاوت نوشته است. مثلاً در جایی از بسمه تعالی استفاده کرده، در جایی از باسمه تعالی، و در جایی نیز از بسم تعالی استفاده نموده است.
ویرایشگر در حال ویرایش فنی باید رسم‌الخط مورد استفاده در کتاب را به شکل واحدی درآورد و سعی کند تا در کاربردهای نشانه‌های گذاری‌های متن و نقل و قول‌ها و علائم نیز بسیار دقیق باشد. برای مثال، استفاده از کاما (،) و نقطه کاما (؛) کاربردی متفاوت از یکدیگر دارند. حتماً می‌بایست ویرایشگر دقت کند که تمامی علائم آیا به‌جا و دقیق انجام شده است یا خیر؟
2. ویرایش دستوری
منظور از ویراستاری دستوری همان کار بر روی نشانه‌گذاری‌ها مانند ویرگول و نقطه و موارد مشابه است. ویراستاری دستوری در چاپ کتاب بسیار مهم است. طبیعی است که بسیاری از مؤلفین آشنایی کاملی با نشانه‌گذاری‌ها یا رعایت قواعد دستوری نداشته باشند و این وجود یک ویراستار دستوری را برای کتاب ضروری می‌کند. هم‌اکنون نرم‌افزارهای ویراستاری دستوری بسیاری در بازار وجود دارد که مختص زبان فارسی طراحی شده‌اند.
برای مثال یکی از مشهورترین نرم‌افزارهای طراحی شده در این حوزه نرم‌افزار ویراستیار است که می‌توانید به‌راحتی از اینترنت دانلود نموده و آن را نصب نمایید. با نصب این نرم‌افزار گزینه ویراستاری بر روی نرم‌افزار ورد (word) پدیدار می‌شود که با کلیک بر روی آن نرم‌افزار اجرا شده و به پیدا کردن اشتباهات دستوری و حتی غلط‌های املایی متن آماده شده می‌پردازد.
از آنجایی که کار ویراستاری دستوری بسیار پیچیده و حساس است می‌بایست یکبار دیگر بعد از ویراستاری دستوری با نرم‌افزار مؤلف یا ویراستار مطلب را با حوصله خوانده و اصول ویراستاری را رعایت کند. ویراستاری دستوری می‌تواند در انتقال محتوا و پیام مؤلف به خواننده بسیار مهم و باارزش باشد.
همچنین بسیاری از خوانندگان بر روی رعایت قواعد دستوری و ویرایشی در کتاب حساس هستند و استفاده نابجا از علامت تعجب، علامت سؤال، نقطه، ویرگول و موارد دیگر می‌تواند خواننده را عصبی و خسته نماید و در نتیجه وی علاقه خود را برای ادامه خواندن کتاب از دست بدهد.
3. ویرایش نگارشی (ادبی)
ویرایش نگارشی یا ادبی، ویراستار توجه خود را به نگارش متن معطوف می‌سازد. یعنی ویراستار سعی می‌کند تا متن را با اصول ساختاری و اصولی دستور زبان (به جای رسم‌الخط در ویرایش فنی) مطابقت دهد.
ویراستار باید توجه داشته باشد که ویرایش متن سبب فاصله گرفتن متن نهایی از متن اولیه نشود و سبک نویسنده حفظ گردد. در نهایت متنی به دست خواهد آمد که با اصول نحوی زبان تطابق دارد.
خواندن کتابی که ویرایش نگارشی خوبی داشته است به درک بیشتر خواننده کمک می‌کند و کج‌فهمی یا بدفهمی از متن را به حداقل می‌رساند. این ویراستاری‌ها در کتاب‌های آموزشی و دانشگاهی بسیار مهم هستند. بعد از اینکه مؤلف کتابی آموزشی و دانشگاهی را تمام نمود می‌تواند از همکار متخصص خود یا اساتید برجسته خود درخواست نماید تا ویراستاری ادبی آن را انجام دهند.
وقتی کتابی از سوی یک استاد متخصص و مشهور ویراستاری شده باشد خوانندگان کتاب در صورتی که تردیدی در محتوای کتاب داشته باشند تردید آن‌ها برطرف می‌شود و برای آن‌ها مشهود می‌شود که محتوای کتاب از سوی یک فرد با دانش و تخصص بررسی شده و مشکلی خاصی ندارد.
4. ویراش علمی (محتوایی)
ویرایش علمی یا محتوایی توسط ویراستاری انجام می‌شود که به محتوای متن کتاب تسلط بالایی داشته باشد. تخصص ویراستار در این بخش از ویرایش اهمیت بیشتری نسبت به سایر دارد. در این قسمت ویراستار متن را از نظر علمی کنترل می‌کند و اشتباهات علمی را اصلاح می‌نماید.
در نهایت به خواننده کتاب کمک می‌کند که به محتوی علمی کتاب اعتماد بیشتری داشته باشد و خطاهای علمی به حداقل برسد. همچنین در ویرایش محتوایی ویرایشگر تا حدودی در محتوای اصلی نوشته دست می‌برد و سعی می‌کند با اعمال تغییرات خرد و کلان، سعی کند محتوای متن چشم‌نواز، منسجم و هماهنگ باشد.
برخی نویسندگان عادت به تکرار دارند. مثلاً نویسندگان وسواسی دائماً نگران از این هستند که شاید خواننده مطلب آن‌ها را درک نکند و سعی می‌کند با تکرار برخی اصول به‌صورت منظم، این نقیصه احتمالی را برطرف سازد.
ویرایشگر در این موقع به داد خوانندگان می‌رسد و سعی می‌کند مطالبی که دائماً و به‌صورت رنج‌آوری در طول کتاب تکرار شده را حذف کند. گاهی، نویسنده کتاب نمی‌تواند انسجام را در بیان مطلبی ارائه دهد؛ در این حالت، هرچند نویسنده توانسته است به‌خوبی پدیده‌ای را توضیح دهد اما در حفظ تقدم و تأخر در توضیح آن پدیده دچار مشکل شده است. ویرایشگر در این حالت می‌تواند با جابجایی پاراگراف‌ها سعی کند شناور بودن توضیحات را بیشتر از پیش نماید.
در آثاری که ترجمه هستند، ویرایشگر در ویرایش محتوایی کتاب، سعی می‌کند به مقابله متن با متن اصلی بپردازد تا اطمینان حاصل کند لحن کتاب، فضای آن و هر آنچه که در آن مهم بوده به متن ترجمه نیز انتقال پیدا کرده است یا خیر.
همچنین، ویرایشگر در این ویرایش می‌توان به افزایش برخی نکات فراموش شده نیز بپردازد. برای مثال، اگر نویسنده از مکان یا پدیده‌ای صحبت کرده و از کنار آن گذشته است، ویرایشگر می‌تواند مثلاً در پاورقی درباره آن مکان، پدیده و یا موارد دیگر توضیح کوتاهی ارائه دهد.
مراحل ویرایش و ویراستاری کتاب
الف) ویراستاری فنی کتاب
تغییرات لازم‌الاجرا شامل موارد زیر است:
- رعایت شیوه خط فارسی
- پاراگراف‌بندی
- اصلاح علائم نگارشی
- مشخص کردن نقل‌قول‌ها و موارد تأکید شده در متن
- آوردن ضبط لاتینی نام‌ها یا معادل فرهنگی اصطلاحات فنی
- کنترل شماره‌گذاری جداول، نمودارها، تصاویر و شکل‌ها و تعیین محل دقیق آن‌ها در متن
- کنترل فهرست مطالب
- کنترل و اعمال واژه‌نامه
ب) ویراستاری ادبی کتاب
- اصلاح جمله‌بندی متن به لحاظ دستوری
- اصلاح واژه‌ها، عبارت‌ها و جمله‌های متناقض، نارسا، نامفهوم و مبهم
- یکدست کردن نثر متن و گزینش واژگان مناسب
- پرهیز از درازنویسی
- تلاش در جهت ساده‌نویسی (البته تا جایی که سبک کتاب تغییر نکند)
- کنترل املای کلمات
- اصلاح و یکدست کردن معادل‌ها، نام اشخاص، مکان‌ها و …
- کنترل ضبط اعلام و ضبط لاتینی اسامی خارجی
- مشخص و خوانا کردن فرمول‌ها، علائم ریاضی و …
- پیشنهاد افزودن توضیح‌های ضروری
- کنترل نشانی‌های ارجاع و نقل‌قول‌ها
ج) ویراستاری علمی کتاب
- اصلاح و تنظیم مباحث یا پیشنهاد تنظیم جدید آن‌ها
- اصلاح اشکالات علمی (با هماهنگی مؤلف یا مترجم)
- اضافه کردن پاورقی و توضیح‌های ضروری یا پیشنهاد آن‌ها
- مقابله متن با اصل (در مورد کتاب‌های ویژه‌ی تصحیح متون کلاسیک)
انواع ویرایش کتاب
اگرچه اصول و مراحل نشر کتاب تقریباً برای همه‌ی متون یکسان است و همه آن‌ها باید مراحلی را طی کنند تا از یک دست‌نوشته نامنظم و غیراصولی به یک کتاب تبدیل شوند اما گاهی متون مختلف، با توجه به ساختار و نقشی که قرار است ایفا کنند در موارد و اصولی با یکدیگر تفاوت‌های جزئی دارند.
ویرایش نیز از این قائده مستثنی نیست. برخی متون ممکن است به ویرایش بیشتری نیاز داشته باشند و برخی متون برای حفظ سبک نویسنده ممکن است ظرفیت ویرایش آن‌ها چندان چشمگیر نباشد. در اینجا به تقسیم‌بندی ویرایش با توجه به نوع اثر می‌پردازیم و اصول جزئی‌تری از آن را برمی‌شماریم.
الف) ویرایش تألیف
در ویرایش یک اثری که در دسته آثار تألیفی قرار می‌گیرد، یعنی نویسنده خود آن‌ها را نگاشته است (ترجمه یا تصحیحی از نسخه‌های قدیمی یک اثر نیست) وظیفه ویراستار کنترل آدرس نقل‌قول‌ها (آیه‌ها و احادیث و …) و مقدار و نحوه‌ی آن‌ها و به مورد بودن مطالب نقل‌قول است.
یعنی ویراستار بررسی می‌کند که آیا نقل استفاده شده جایگاه درستی دارد و یا اینکه منبع و مأخذ مشخصی دارد یا خیر و اگر نیاز بود اصلاح می‌نماید. همچنین ویراستار بررسی می‌کند که آیا ارتباط درست و منطقی بین فصل‌ها و مطالب وجود دارد یا خیر. دیگر وظیفه ویراستار یک اثر تألیفی بررسی منابع و مأخذ است که اهمیت بسیاری دارد.
ب) ویرایش ترجمه
در متون ترجمه یکی از مهم‌ترین مراحل ویرایش است.
مترجمی که قرار است اثر ترجمه خود را به کتاب تبدیل کند، اثر خود را به ناشر مورد نظر تحویل می‌دهد و همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، اثر او از جنبه‌های مختلف بررسی می‌شود. یکی از مهم‌ترین جنبه‌ها در آثار ترجمه بررسی ویرایش پذیر بودن اثر است.
گاهی یک مترجم به قدری اثر را نامنظم و ازهم‌گسیخته ترجمه کرده است که اگر قرار باشد ویرایش صورت بگیرد اصل اثر به کلی تغییر می‌کند. چنین آثاری اصلاً در مراحل بعدی چاپ قرار نمی‌گیرند.
حال فرض کنیم یک اثری مراحل پیشین را گذرانیده و به مرحله ویرایش رسیده است. ویراستاری که ویرایش آثار ترجمه را انجام می‌دهد باید به هر دو زبان مقصد و مبدأ تسلط کامل و کافی داشته باشد تا بتواند با نهایت دقت، کج‌فهمی‌ها و بدفهمی‌هایی که ممکن است برای خواننده پیش بیاید را برطرف سازد.
گاهی وی نمی‌تواند جملات را به‌طور کامل تغییر دهد و مفهوم دریافتی خود را برساند. باید توانایی و تبحر این را داشته باشد که با استفاده از کلمات جایگزین مفهوم را انتقال دهد. گاهی ترجمه‌های تحت‌اللفظی یافت می‌شوند که ترجمه کاملاً صحیح است اما مفهوم رسانی مشکل دارد. وظیفه ویراستار در این متون اصلاح این‌چنین ایرادات میباشد.
هزینه ویراستاری کتاب
هزینه ویراستاری به عوامل متعددی بستگی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- میزان غلط‌ها و ایرادات املایی و دستوری متن
- نوع متن (ترجمه، تألیف یا تصحیح)
- سطح رعایت نکات فنی در متن مانند رعایت فاصله‌ها و نیم‌فاصله‌ها، اندازه قلم، فاصله خطوط و غیره.
- نوع ویرایش درخواستی (ویرایش زبانی، فنی، محتوایی یا هر سه)
- تعداد کلمات
- مهلت زمانی انجام ویرایش
نکته 1: جهت آموزش ویراستاری اولیه کتاب توسط نویسنده کلیک کنید.
نکته 2: جهت آموزش ویراستاری کتاب با نرم‌افزار ویراستیار و معرفی کتاب‌های مفید جهت ویراستاری کلیک کنید.