معرفی کتاب: تحوّلات هنر نقاشی ایران در دوره قاجار از جهات گوناگون در خور اعتناء است. انگاره‌های متنوّع و گاه متناقضی که در رابطه با هنر این دوره مطرح شده و می‌شود، انگیزه کندوکاوهای عمیق‌تر را در این حوزه سبب می‌گردد. در چشم‌اندازی کلّی، هنر قاجار به سبب تحوّلاتی که در آن رخ داده، به دوره اوّل (از آغاز تا پایان سلطنت محمّدشاه) و دوّم (از آغاز عهد ناصری تا پایان دودمان قاجار) تقسیم می‌شود. دوران پرفرازونشیب قاجار، از نظر تحوّلات سیاسی و مناسبات بین‌المللی و نیز همزمانی با تحوّلات غرب در اواخر سده ۱۸ و اوایل سده ۱۹ میلادی، زمینه‌ساز دگرگونی‌هایی در ساختار فرهنگ، اقتصاد و بافت اجتماعی سرزمین ایران شد. ورود بیش از پیش مستشاران و سیّاحان فرنگی به ایران و نیز آمدوشدهای مکرّر شاهان و سیاستمداران قاجار به فرنگستان، سبب‌ساز نوعی گفتمان نامتوازن فرهنگی با محورّیت غربگرایی در ایران شد. البتّه این سیر تا دوران محمّدشاه به شکلی تدریجی و پیوستاری از نقطه آغازین آن در دوران صفوی رخ نمود. امّا در اواخر دهه نخستینِ عهد ناصری به بعد، با شتابی بیشتر تداوم یافت. هیجان ورود عرصه‌های نوین فنّاوری و سبک زندگی مدرن به ایران در میان درباریان (با محوریّت شخص ناصرالدّین‌شاه) و به تبع آن در میان اقشار مردم، به اشکال گوناگونی در بافت فرهنگی و اجتماعی جامعه نمود یافت. به‌تدریج و به سبب علاقه دربار به هنر نقاشی و ابزار تازه‌وارد دوربین عکاسی، سفرهای نقاشان زبده ایرانی برای یادگیری فنون نقّاشی غربی آغاز شد. امّا نقطه تأثیرپذیری نقاشی ایران از غرب، برخلاف دیگر زمینه‌ها، بارقه‌های نخستین نقاشی نوگرای غربی با محوریّت آثار امپرسیونیست‌ها نبود. بلکه به سبب سیری تاریخی، که جستجوی هنرمند ایرانی را دست‌کم از اواسط دوران صفوی به دنبال واقع‌گرایی و واقع‌نمایی و شبیه‌سازی جهان پیرامون و به نوعی انطباق آن را با سنن و میراث‌های پیشین نشان می‌داد، نقاشی‌های کلاسیک غربی، شامل آثار هنرمندان رنسانس، باروک و روکوکو را برای تکمیل این چرخه، مناسب‌تر می‌دید؛ بنابراین سوغات مسافران هنرمند ایرانی از بلاد فرنگ، که ظاهراً بسیار بر مذاق درباریان خوش می‌نمود، مجموعه‌ای از فنون، اسلوب‌ها و ابزارهای غربی بود؛ که می‌توانست عطش هم‌آوایی با نقاشی آکادمیک غرب را برطرف نماید. ورود این ابزارها و تکنیک‌ها، از سویی دیگر بر ساختمان تابلوهای نقاشی، شکل ارائه آثار، اندازه نقاشی‌ها و زیبایی‌شناسی و مضامین آن‌ها تأثیراتی کمابیش ژرف نهاد. کتاب حاضر، با تکیه بر تحوّلات اجتماعی و فرهنگی و هنری دوره دوّم قاجار، سعی بر آن دارد تا گوشه‌هایی از تأثیرات ابزارمدارانه یادشده را بر ساختمندی نقاشی این عصر، مطالعه و واکاوی نموده و کیفیّت و کمّیت آن را در عرصه‌های گوناگون هنرهای تصویری ایران در آن دوره نمایان سازد.

کلیدواژه‌ها: اوضاع سیاسی، اجتماعی و سیاسی ایران در سپیده‌دمان دوره دوّم قاجار، تحوّلات هنری در دوره دوّم قاجار، ابزار تازه وارد، موج نقاشی آکادمیک دوره دوّم، کمال‌الملک و رئالیسم دورگه، تحولات ابزارمندانه مهم، نقاشی روی بوم، رواج و گسترش تصویرسازی چاپ سنگی و گراورسازی، تحوّلات نقاشی دیواری، رواج طبیعت‌نگاری، خیالی‌نگاری (نقاشی قهوه‌خانه‌ای)